Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach w składzie następującym: Przewodniczący Sędzia WSA Renata Siudyka (spr.), Sędziowie Sędzia WSA Stanisław Nitecki,, Sędzia WSA Artur Żurawik, Protokolant starszy referent Barbara Urban, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 czerwca 2020 r. sprawy ze skargi A. K. na decyzję Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Katowicach z dnia [...] r. nr [...] w przedmiocie świadczenia wychowawczego uchyla zaskarżoną decyzję oraz poprzedzającą ją decyzję Prezydenta Miasta K. z dnia [...] r. nr [...].

Prezydent Miasta K. decyzją z dnia [...] r., nr [...], wydaną na podstawie art. 4, art. 8 i art. 10 ustawy z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz. U. z 2018 r. poz. 2134 – dalej "ustawa"), odmówił przyznania A.K. (dalej: strona, skarżąca) świadczenia wychowawczego na H.M.

W uzasadnieniu organ I instancji wskazał, że strona nie spełnia warunków do przyznania świadczenia wychowawczego na dziecko H.M. ponieważ nie jest rodzicem, opiekunem faktycznym ani opiekunem prawnym dziecka (art. 4 ust. 2 ustawy).

W odwołaniu strona nie zgodziła się z decyzją organu I instancji. Wyjaśniła, że jest siostrą H.M. i po śmierci matki, na mocy postanowienia Sądu jej brat pozostał w K. Ojciec natomiast zamieszkał w innym województwie. Wskazała, że decyzją Sądu sprawuje pieczę nad bratem i jest jego opiekunem faktycznym. Podkreśliła, że brat mieszka z jej rodziną i dlatego powinno przysługiwać jej świadczenie wychowawcze na małoletniego. Wyjaśniła, że ojciec nie starał się o świadczenie wychowawcze na syna, a zatem świadczenie wychowawcze winno być przyznane jej jako osobie, która sprawuje opiekę i zajmuje się wychowywaniem małoletniego. Wniosła o poinformowanie jej, czy świadczenie wychowawcze powinno przysługiwać ojcu.

Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Katowicach decyzją z dnia [...] r., nr [...] utrzymało w mocy zaskarżoną decyzję organu I instancji. Kolegium wskazało, że zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy świadczenie wychowawcze przysługuje matce albo ojcu, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu matki albo ojca, z zastrzeżeniem art. 5 ust. 2a; opiekunowi faktycznemu dziecka, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu opiekuna faktycznego; opiekunowi prawnemu dziecka, albo dyrektorowi domu pomocy społecznej. Wyjaśniło również, że w myśl art. 2 pkt 10 ustawy opiekun faktyczny dziecka - oznacza osobę faktycznie opiekującą się dzieckiem, jeżeli wystąpiła z wnioskiem do sądu opiekuńczego o przysposobienie dziecka. Wyjaśniło, że art. 4 ust. 2 ustawy zawiera zamknięty katalog osób, które - przy spełnieniu pozostałych przesłanek - mogą skutecznie ubiegać się o świadczenie wychowawcze. Stwierdziło, że strona nie należy do żadnej z kategorii osób wymienionych w tym przepisie, gdyż jest siostrą małoletniego H.M. i nie jest jego opiekunem faktycznym w rozumieniu przepisu art. 2 pkt 10 ustawy, gdyż nie wykazała, że wystąpiła do sądu opiekuńczego o przysposobienie brata. Odnosząc się do tego, czy ojciec H.M. może skutecznie ubiegać się o świadczenie wychowawcze Kolegium wyjaśniło, że świadczenie to przysługuje temu, pośród kręgu osób uprawnionych, kto faktycznie opiekuje się dzieckiem i pokrywa wydatki związane z jego wychowywaniem. W tym stanie rzeczy Kolegium utrzymało w mocy decyzję organu I instancji.

Skarżąca zaskarżyła w całości decyzję Kolegium i wniosła o przychylenie się do jej wniosku o przyznanie świadczenia wychowawczego na brata. Podkreśliła, że systematyczne ponosi koszty na utrzymanie małoletniego. Wskazała, że piecza nad bratem została jej przyznana przez Sąd. Ojcu ograniczono władzę rodzicielską. W tej sytuacji w skład jej rodziny wchodzą dziecko J.K., brat H.M., mąż G.K. oraz skarżąca. Dalej wyjaśniła, że jest w 39 tygodniu ciąży i przebywa na zwolnieniu lekarskim. Odnosząc się do twierdzeń Kolegium, iż celem wypłacenia świadczenia wychowawczego jest częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowaniem dziecka w tym opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych podkreśliła, że jej małoletni brat jest na jej utrzymaniu i to skarżąca dba o jego dobro życiowe.

W odpowiedzi na skargę Kolegium wniosło o jej oddalenie, podtrzymując dotychczas prezentowane stanowisko zawarte w zaskarżonej decyzji oraz argumentację prawna

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach zważył, co następuje:

Skarga jest zasadna.

Zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. z 2019 r., poz. 2167) sądy administracyjne powołane są do kontroli działalności administracji publicznej, przy czym kontrola ta sprawowana jest pod względem zgodności z prawem, jeżeli ustawy nie stanowią inaczej. W ramach swojej właściwości sąd bada, czy przy wydaniu zaskarżonego aktu nie doszło do naruszenia prawa materialnego i przepisów postępowania administracyjnego. Z kolei w myśl art. 145 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2019 r. poz. 2325 - dalej: "p.p.s.a."), w przypadku, gdy sąd stwierdzi bądź to naruszenie prawa materialnego, które miało wpływ na wynik sprawy, bądź to naruszenie prawa dające podstawę do wznowienia postępowania administracyjnego, bądź wreszcie inne naruszenie przepisów postępowania, jeśli mogło ono mieć istotny wpływ na wynik sprawy wówczas – w zależności od rodzaju naruszenia – uchyla decyzję lub postanowienie w całości lub w części, albo stwierdza ich nieważność bądź niezgodność z prawem. Natomiast w razie nieuwzględnienia skargi sąd skargę oddala (art. 151 p.p.s.a.). Na podstawie art. 134 § 1 p.p.s.a. sad kontroluje zaskarżony akt także z urzędu, nie będąc związany zarzutami i wnioskami skargi oraz powołaną podstawą prawną.

Istotną dla rozpoznania przedmiotowej sprawy jest ocena, czy orzekające w sprawie organy prawidłowo uznały, że osobie sprawującej bieżącą nad małoletnim bratem nie przysługuje świadczenie wychowawcze.

Materialnoprawną podstawę orzekania przez organy administracji publicznej stanowiły przepisy ustawy z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz. U. z 2018 r. poz. 2134 – dalej "ustawa"). Ustawa ta określa warunki nabywania prawa do świadczenia wychowawczego oraz zasady ich przyznawania i wypłacania (art. 1 ust. 1). Zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy świadczenie wychowawcze przysługuje matce, ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka, opiekunowi prawnemu dziecka albo dyrektorowi domu pomocy społecznej.

Świadczenie wychowawcze ma na celu częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowaniem dziecka, w tym z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych. Charakter i cel tego świadczenia winny mieć nadrzędne znaczenie przy ustalaniu praw do niego. Świadczenie to służy zaspokojeniu potrzeb dziecka, dbałości o jego dobro i ochronę. Skierowane jest zaś do podmiotów, które opiekę nad dzieckiem sprawują. Należy zauważyć, że co do zasady bieżącą pieczę nad osobą dziecka sprawują rodzice. Zasadę tę statuuje art. 96 ust. 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2019 r., poz. 2086 - dalej "k.r.o."), zgodnie z którym rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień.

W realiach niniejszej sprawy zasada ta nie ma zastosowania, bowiem matka uprawnionego nie żyje natomiast władza rodzicielska ojca uprawnionego została ograniczona poprzez powierzenie skarżącej pieczy nad małoletnim bratem. W pkt 2 postanowienia Sądu Rejonowego [...] w K. Wydział V Rodzinny i Nieletnich z dnia [...] r. sygn. akt [...] jednocześnie ustalił miejsce zamieszkania małoletniego w miejscu zamieszkania skarżącej.

Należy podkreślić, że wśród uprawnionych do ubiegania się o świadczenie wychowawcze ustawa nie uwzględniła osoby faktycznie opiekującej się dzieckiem, czyli takiej, która sprawuje pieczę nad dzieckiem z mocy orzeczenia sądu. Ograniczyła krąg opiekunów faktycznych do osób, które wystąpiły z wnioskiem do sądu rodzinnego o przysposobienie dziecka (art. 2 pkt 10). Tym samym pozbawiła opiekuna dziecka, nad którym jest sprawowana piecza, możliwości uzyskania przynajmniej częściowego pokrycia wydatków na jego utrzymanie. Uznać więc należy, że przepisy tej ustawy w sposób niedostateczny chronią prawa jednostki, jaką jest rzeczywisty opiekun dziecka. W tej sytuacji, poszukując lepszej ochrony interesów opiekuna dziecka, należy odnieść się bezpośrednio do zasad konstytucyjnych i przepisów Konwencji o Prawach Dziecka. Konstytucję Rzeczpospolitej Polskiej, jako najwyższe prawo w strukturze źródeł prawa, należy stosować bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej (na co wskazuje jej art. 8), także w sferze praw i wolności jednostki (prof. Janusz Trzciński, "Bezpośrednie stosowanie zasad naczelnych Konstytucji przez sądy administracyjne, wykład). W art. 72 ust. 1 zd. 1 i ust. 2 Konstytucji RP zapisano, że Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Ustawa zasadnicza nie ogranicza się więc do zapewnienia dziecku ochrony, ale wprowadza też prawo do żądania od organów władzy publicznej opieki i pomocy. Pomoc władz publicznych jest szczególnie niezbędna w przypadku dziecka pozbawionego opieki rodzicielskiej, stąd art. 72 ust. 2 nakłada na władze tego rodzaju obowiązek (patrz: Wiesław Skrzydło, Komentarz do art. 72 Konstytucji RP, LEX).

Zgodnie z art. 20 Konwencji o Prawach Dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., a ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską dnia 30 kwietnia 1991 r. (Dz. U. z 1991, nr 120, poz. 526), dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. Regulacja ta oznacza, że uchwalone przez Sejm i Senat ustawy muszą być z nią zgodne. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (art. 9 i art. 91 ust. 1 Konstytucji RP). We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną powinno być jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka (art. 3 ust. 1 Konwencji). Osoba odpowiedzialna za utrzymanie dziecka, której Państwo powierzyło pieczę nad jego wychowaniem i rozwojem, ma prawo skutecznego domagania się od tegoż Państwa pomocy w sprawowaniu tej opieki, w tym również pomocy materialnej, a więc przynajmniej częściowego pokrycia kosztów utrzymania dziecka, jeżeli dochód rodziny uprawnia do jej otrzymania. Zgodnie bowiem z Konwencją o Prawach Dziecka, formą sprawowania bieżącej pieczy nad dzieckiem, nad którym nie sprawują pieczy jego rodzice, jest tzw. piecza alternatywna wobec rodzicielskiej, a Państwo, zgodnie ze swym prawem wewnętrznym, powinno zapewnić takiemu dziecku opiekę zastępczą.

Jak przedstawiono wyżej, na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego [...] w K. Wydział V Rodzinny i Nieletnich z dnia [...] r. w sprawie o sygn. akt [...], powierzono skarżącej pieczę nad małoletnim bratem równocześnie ograniczając ojcu dziecka władzę rodzicielską. Ponadto Sąd ustalił miejsce zamieszkania małoletniego w miejscu zamieszkania skarżącej. Powyższe nastąpiło na wniosek ojca małoletniego, przy udziale skarżącej w sprawie o powierzenia uczestniczce pieczy nad małoletnim. Zauważyć należy, iż w rozpatrywanej sprawie nie jest sporne, że ojciec małoletniego przeniósł się do innego województwa. Zauważyć również należy, że małoletni brat skarżącej urodzony w 2005 r. zgodnie z twierdzeniami skarżącej nie chciał zmieniać szkoły, a zatem wspólnie ustalono, że małoletni zamieszka z siostrą. Sąd w postanowieniu nie określił czasu trwania tej opieki, co oznacza, iż w braku innych postanowień Sądu, może ona trwać do uzyskania przez uprawnionego pełnoletności. Ograniczenie uprawnień w dostępności do świadczeń rodzinnych w tym czasie stanowi istotne naruszenie praw, wynikających wprost z Konstytucji RP i Konwencji o Prawach Dziecka. Państwo ma bowiem obowiązek uznawać prawo każdego dziecka do poziomu życia odpowiadającego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu. Rodzice (rodzic) lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko ponoszą główną odpowiedzialność za zabezpieczenie (w ramach swych możliwości, także finansowych) warunków życia niezbędnych do rozwoju dziecka. Natomiast Państwo, zgodnie z warunkami krajowymi oraz odpowiednio do swych środków, ma obowiązek podejmować właściwe kroki dla wspomagania rodziców lub innych osób odpowiedzialnych za dziecko w realizacji tego prawa oraz udzielać, w razie potrzeby, pomocy materialnej oraz innych programów pomocy (...) - art. 27 Konwencji.

Uwzględniając powyższe uregulowania Konstytucji RP i Konwencji o Prawach Dziecka, za nieuzasadnione należy uznać ograniczenie ustawowe w dostępności osób odpowiedzialnych za utrzymanie dziecka do świadczeń rodzinnych, w szczególności do świadczenia wychowawczego, mającego na celu częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowaniem dziecka, również w sytuacji, gdy władza rodzicielska matki jest ograniczona. Powierzenie przez Państwo pieczy nad dzieckiem oznacza podjęcie w ramach tej opieki obowiązków w zakresie wychowania dziecka, zapewnienia mu bezpieczeństwa, zdrowia, wyżywienia, szkoły, utrzymania (a więc również dochodzenia należnych dziecku świadczeń, w tym świadczenia wychowawczego), czyli wszystkiego tego, co łączy się z faktycznym, codziennym sprawowaniem bieżącej opieki na dzieckiem.

Sąd w składzie orzekającym w niniejszej sprawie, uwzględniając skargę, przyjął jako materialnoprawny wzorzec kontroli legalności zaskarżonego aktu administracyjnego przepisy Konstytucji RP (art. 72 ust. 1 zd. 1 i ust. 2) oraz Konwencji o Prawach Dziecka (art. 3 ust. 1, art. 20 i art. 27) i uznał za zasadne bezpośrednie zastosowanie tych unormowań. Ograniczenia w dostępności do świadczenia wychowawczego na podstawie ustawy z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci dla osoby sprawującej pieczę bieżącą nad dzieckiem na mocy prawomocnego orzeczenia sądu rodzinnego godzą bowiem w interes osoby dziecka, chroniony ustawą zasadniczą i umową międzynarodową, co pozwala na wywiedzenie owego uprawnienia wprost z postanowień Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej i Konwencji o Prawach Dziecka.

Ponownie rozpoznając sprawę organy administracji uwzględnią powyższą ocenę prawną uznając, iż w okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy sprawująca pieczę nad małoletnim bratem siostra jest podmiotem uprawnionym do wystąpienia z żądaniem przyznania świadczenia wychowawczego. Organy zatem przeprowadzą postępowanie wyjaśniające co do spełnienia pozostałych przesłanek ustawowych, od których ustawa uzależnia przyznanie tego świadczenia.

Mając na uwadze powołane okoliczności Sąd, działając na podstawie art. 145 § 1 pkt 1 lit.a w związku z art. 135 p.p.s.a. orzekł jak w wyroku.