Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych

1. Przepis art. 98 ust. 2 pkt 1 ustawy - Prawo o ruchu drogowym odnosi obowiązek zawiadomienia do zdarzenia polegajacego na utracie "dokumentu" prawa jazdy. Tak też, ze względu na rezultaty wykładni systemowej oraz logicznej art. 98 ust. 1 i 2 tej ustawy (przepis reguluje zasady wydawania "wtórnika"), należy interpretować pojęcie "utraty prawa jazdy" użyte przez ustawodawcę w ust. 1 tego przepisu. Chodzi zatem nie o utratę uprawnień do kierowania pojazdami, ale o utratę dokumentu poświadczającego posiadanie takich uprawnień. Zważywszy na taki charakter wtórnika przyjąć trzeba, iż bezwzględnym warunkiem wydania wtórnika prawa jazdy będzie posiadanie aktualnego uprawnienia do kierowania pojazdami przez wnioskodawcę.

2. Ze względu na nieimplementowanie Dyrektywy 2006/126/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie praw jazdy (przekształcenia) (Dz.U.UE.L.403.18), ustalenie organu właściwego do wydania wtórnika na rzecz strony, która nie ma miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju, dokonuje się biorąc pod uwagę ostatnie miejsce zamieszkania lub pobytu strony w kraju (art. 21 par. 1 pkt 3 in fine k.p.a.)

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach w składzie następującym: Przewodniczący Sędzia NSA Leszek Kiermaszek, Sędziowie Sędzia NSA Bonifacy Bronkowski, Sędzia WSA Andrzej Matan (spr.), Protokolant Referent - stażysta Marta Zasoń, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 stycznia 2011 r. sprawy ze skargi T. K. na decyzję Samorządowego Kolegium Odwoławczego w B. z dnia [...] r. nr [...] w przedmiocie wydania wtórnika prawa jazdy 1. uchyla zaskarżoną decyzję oraz utrzymaną nią w mocy decyzję Prezydenta Miasta B. z dnia [...] r. nr [...]; 2. orzeka, że zaskarżona decyzja nie podlega wykonaniu do czasu uprawomocnienia się niniejszego wyroku; 3. zasądza od Samorządowego Kolegium Odwoławczego w B. na rzecz skarżącego kwotę 200 (słownie: dwieście) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania.

Wnioskiem złożonym w dniu 25 marca 2010 r. obecnie skarżący T. K. zwrócił się do Prezydenta Miasta B. o wydanie wtórnika prawa jazdy kategorii B ze względu na utratę dokumentu. We wniosku skarżący poinformował , iż w dniu [...] r. decyzją Prezydenta Miasta B. uzyskał prawo jazdy kategorii B nr [...], nr druku : [...] , ponadto w części G wniosku złożył oświadczenia następującej treści : 1/ nie został orzeczony w stosunku do niego prawomocnym wyrokiem sądu zakaz prowadzenia pojazdów; 2/ nie ma zatrzymanego prawa jazdy; nie ma cofniętego uprawnienia do kierowania pojazdami; 3/utracił prawo jazdy; posiada miejsce zamieszkania zgodnie z art. 90 ust. 1 ustawy – Prawo o ruchu drogowym . Do wniosku zostało dołączone pełnomocnictwo T.K. do zastępowania go w sprawach uzyskania prawa jazdy , udzielone R. V. , zam. B. , ul. [...]. W aktach sprawy (karta nr 4) znajduje się uwierzytelniony przekład aktu udzielenia pełnomocnictwa , sporządzony przez tłumacza przysięgłego języka niemieckiego (nr ewid. [...]).

Przed złożeniem wniosku , w dniu 5 marca 2010 r. , skarżący wraz ze swoimi pełnomocnikami S. i R. V. , stawił się przed organem pierwszej instancji i złożył pisemne wyjaśnienie w sprawie swojego adresu zamieszkania w Niemczech . Ubiegał się również , jak pisze w oświadczeniu , o uzyskanie wtórnika prawa jazdy w miejscu zamieszkania , jednakże został skierowany przez tamtejszy organ do właściwego organu polskiego. Ponadto stwierdził , iż nie ma żadnych problemów prawnych w Niemczech , które uniemożliwiłaby uzyskanie wtórnika prawa jazdy. Został poinformowany o braku właściwości Prezydenta Miasta B. do załatwienia sprawy (notatka urzędowa , karta nr 8).

W toku postępowania organ pierwszej instancji zwrócił się (w aktach sprawy znajduje się pismo sporządzone w języku angielskim z prośbą o udzielenie informacji , natomiast nie wskazano w nim daty nadania , formy przekazania oraz organu , do którego zostało skierowane – Karta nr 10) z informację , iż skarżący utracił polskie prawo jazdy i podjął próbę uzyskania nowego w Niemczech ze względu na aktualne miejsce zamieszkania (zgodnie z art. 11.5 dyrektywy 2006/126/WE), gdzie jednak nie mógł go uzyskać . Stąd złożył stosowny wniosek w Polsce , ale nie można mu wydać nowego prawa jazdy ze względu na fakt zamieszkiwania w Niemczech. W związku z tym , w części końcowej pisma , pada pytanie o powody , z racji których skarżący nie może uzyskać prawa jazdy w Niemczech.

W dniu 24 marca 2010 r. , drogą elektroniczną , do Wydziału Komunikacji U.M. w B. została przekazana informacja sporządzona w języku angielskim przez B. L. , reprezentującego K. , F. Do informacji zostały załączone kopie kilku dokumentów sporządzonych w języku niemieckim. Z informacji tej wynika , iż T. K. nie posiada ważnego prawa jazdy . Jego prawo jazdy było zatrzymywane wielokrotnie ze względu na prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu . Może otrzymać nowe prawo jazdy jeśli uzyska pozytywne wyniki badań psychologicznych i medycznych.

Decyzją z dnia [...] r. Nr [...] Inspektor , działająca z upoważnienia Prezydenta Miasta B., odmówiła skarżącemu wydania wtórnika . Jako materialno-prawną podstawę takiego rozstrzygnięcia organ wskazał na art. 90 ust. 1 pkt. 5 i art. 97 ust. 4 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr, 108, poz. 908 z późn. zm.; dalej :ustawa) oraz § 2 i § 7 ust. 1 pkt. 5 lit. a) rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 21 stycznia 2004 r. w sprawie wydawania uprawnień do kierowania pojazdami (Dz. U. Nr 24, poz. 215 z późn. zm. ; dalej: rozporządzenie MI).

W uzasadnieniu organ stwierdził, że zgodnie z art. 90 ust. 1 pkt. 5 ustawy-Prawo o ruchu drogowym prawo jazdy otrzymuje osoba, która przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez co najmniej 185 dni w każdym roku kalendarzowym ze względu na swoje więzi osobiste lub zawodowe albo przedstawi zaświadczenie, że studiuje od co najmniej sześciu miesięcy. Dokument stwierdzający uprawnienie do kierowania pojazdem wydaje, za opłatą oraz po uiszczeniu opłaty ewidencyjnej, starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się, a w uzasadnionych przypadkach - właściwy ze względu na miejsce czasowego pobytu (art. 97 ust. 1 ustawy). Wedle oświadczenia złożonego przez T.K., przebywa on w Niemczech w F. (a nie w Polsce) , wobec czego właściwym w tej sprawie jest organ administracyjny tego państwa. Wobec tego , zdaniem organu pierwszej instancji , skarżący nie spełniał wymagania określonego w art. 90 ust. 1 pkt. 5 ustawy-Prawo o ruchu drogowym .

W odwołaniu od tej decyzji pełnomocnik skarżącego zarzucił Prezydentowi Miasta B. naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 90 ust. 1 pkt. 5 ustawy -Prawo o ruchu drogowym oraz § 5 ust. 1a w zw. z § 5 ust. 1 pkt. 3 rozporządzenia MI, polegające na zastosowaniu tych przepisów , podczas gdy nie znajdują one zastosowania w przypadku wydania wtórnika prawa jazdy . Kolejny zarzut dotyczy naruszenia prawa procesowego - art. 23 § 3 k.p.a., wobec jego niezastosowania w sprawie , w sytuacji gdy przepis ten określa właściwość organu do wydania wtórnika ze względna ostatnie miejsce pobytu wnioskodawcy w Polsce.

Wnosi o uchylenie zaskarżonej decyzji , przekazanie sprawy organowi pierwszej instancji do ponownego rozpatrzenia oraz wydania skarżącemu wtórnika prawa jazdy.

W uzasadnieniu odwołania , w stosunku do pierwszego zarzutu , pełnomocnik skarżącego podnosi , iż organ pierwszej instancji błędnie zastosował przepis art. 90 ust. 1 pkt. 5 ustawy do sprawy dotyczącej wydania wtórnika , bowiem przepis ten odnosi się jedynie do nadania uprawnień do kierowania pojazdami. Wydanie dokumentu stwierdzającego te uprawnienia jest czynnością wtórną wobec decyzji przyznającej uprawnienia. Na potwierdzenie tego stanowiska przywołuje pogląd wyrażony przez R.A.Stefańskiego w Komentarzu do art. 97 ustawy-Prawo ruchu drogowym (LEX 2008 , wyd. III , teza 1). Kwestię wydania wtórnika prawa jazdy reguluje art. 98 ustawy , nie odsyłając do art. 90 ust. 1 pkt. 5. Zatem stanowisko organu pierwszej instancji nie znajduje oparcia w przepisach prawa.

Za takim stanowiskiem przemawia także treść art. 98 ust. 2 pkt. 1-3 ustawy , określając warunki wydania wtórnika oraz przepisy § 5 ust. 1 pkt. 3 lit. a-c rozporządzenia MI , wymieniając dokumenty , jakie powinna złożyć osoba ubiegająca się o wtórnik. Nie ma wśród nich warunku ani dokumentu związanego z wymogiem przebywania na terytorium RP co najmniej 185 dni w roku. Zwraca także uwagę na fakt , iż w świetle delegacji ustawowej zawartej w art. 100 ust. 1 pkt. 1 ustawy-Prawo o ruchu drogowym , Minister Infrastruktury nie był uprawniony do wprowadzania w przyjętym rozporządzeniu dodatkowego warunku wydania wtórnika. Podkreśla również szczególny status prawny obywateli państw członkowskich UE , którzy nie mogliby spełnić wymogu wynikającego z § 5 ust. 1a rozporządzenia MI , dotyczącego załączenia do wniosku kserokopii karty pobytu, wizy pobytowej lub innego dokumentu potwierdzającego posiadanie prawa pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej .

Jeśli chodzi o drugi zarzut , to przepis art. 98 ust. 1 ustawy nie wskazuje wyraźnie właściwego starosty , który powinien być adresatem zawiadomienia o utracie prawa jazdy i uprawnionego do wydania wtórnika krajowego prawa jazdy. Zdaniem skarżącego , stanowisko organu pierwszej instancji co do właściwości w tej sprawie organu administracji niemieckiej jest błędne ze względu na postanowienie art. 21 § 1 pkt. 3 k.p.a. Właściwość miejscową określa się według miejsca zamieszkania (siedziby) w kraju, a w braku zamieszkania w kraju - według miejsca pobytu strony lub jednej ze stron; jeżeli żadna ze stron nie ma w kraju zamieszkania (siedziby) lub pobytu - według miejsca ostatniego ich zamieszkania (siedziby) lub pobytu w kraju.

Wobec tego właściwym do wydania wtórnika jest starosta , ustalony wedle miejsca ostatniego zamieszkania lub pobytu strony w kraju. Uprawnienie do kierowania pojazdami zostało wydane przez Prezydenta Miasta B. (a nie starostę [...] jak napisano w odwołaniu) , to organ ten ze względu na ostatnie miejsce pobytu strony w kraju pozostaje właściwy do wydania wtórnika prawa jazdy.

W piśmie przekazującym odwołanie do Samorządowego Kolegium Odwoławczego w B. z dn. [...] r. (nr. [...]) organ pierwszej instancji odpowiada na zarzuty podnoszone w odwołaniu . Uzasadniając brak swojej właściwości w sprawie wydania wtórnika przywołuje art.11 ust. 5 Dyrektywy 2006/126/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie praw jazdy (przekształcenia) (Dz.U.UE.L.403.18), zgodnie z którym wtórnik prawa jazdy może zostać wydany jednie przez właściwe organy państwa członkowskiego , w którym posiadacz prawa jazdy ma miejsce zamieszkania. Natomiast miejsce zamieszkania o jakim mowa w tym przepisie , oznacza miejsce ,w którym osoba fizyczna mieszka zwykle , to znaczy co najmniej 185 dni w każdym roku kalendarzowym ze względu na swoje więzi osobiste i zawodowe, lub — w przypadku osoby niezwiązanej z tym miejscem zawodowo — ze względu na więzi osobiste, które wskazują na istnienie ścisłych powiązań między tą osobą a miejscem, w którym mieszka. W jego ocenie , w związku ze zmianą miejsca zamieszkania , skarżący miał obowiązek niezwłocznej wymiany polskiego prawa jazdy na niemieckie. Obowiązku tego nie dopełnił; dopiero po utracie prawa jazdy i odmowie wydania wtórnika przez organ niemiecki , podjął próbę uzyskania dokumentu w Polsce. Podnosi także , iż w świetle informacji zawartych w piśmie organu niemieckiego z 26 marca 2010 r. skarżący posiadał prawo jazdy niemieckie , odebrane mu ze względu na kierowanie pojazdem pod wpływem alkoholu.

Pełnomocnik strony pismem z dnia 5 czerwca 20010 r. odniósł się do stanowiska organu pierwszej instancji , wskazując na brak uzasadnienia przywołanych w nim argumentów . W szczególności podnosi , iż Dyrektywa 2006/126/WE nie została implementowana do polskiego porządku prawnego i jednocześnie nie upłynął jeszcze termin jej wdrożenia. Tym samym postanowienia w niej zawarte nie mogą w rozpatrywanej sprawie znaleźć zastosowania.

Jeśli chodzi o zatrzymanie prawa jazdy przez organ niemiecki , to zgodnie z art.11 ust. 4 Dyrektywy państwo członkowskie odmawia wydania prawa jazdy osobie , której prawo jazdy podlega ograniczeniu , zawieszeniu bądź cofnięciu w innym państwie członkowskim. Organ pierwszej instancji nie twierdzi , że w czasie ubiegania się skarżącego o wydanie prawa jazdy orzeczony był wobec niego zakaz wydania. Z pisma organu niemieckiego nie wynikają także żadne ograniczenia co do ubiegania się skarżącego o wydanie prawa jazdy.

Przepis art. 91 ust.2 ustawy- Prawo o ruchu drogowym przewiduje , iż prawo jazdy nie może być wydane osobie w stosunku do której orzeczony został , prawomocnym wyrokiem sądu , zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych , w okresie obowiązywania tego zakazu.

Rozpoznając to odwołanie Samorządowe Kolegium Odwoławcze w B. zaskarżoną w niniejszym postępowaniu decyzją utrzymało w całości w mocy decyzję organu pierwszej instancji. Organ odwoławczy, opierając się na ustaleniach poczynionych przez organ pierwszej instancji, stwierdził, iż nie podziela opinii skarżącego o braku możliwości stosowania do wydawania wtórnika tych przepisów , które regulują zasady wydawania praw jazdy. Jak przyjmuje w uzasadnieniu , wtórnik jest "swoistym" rodzajem prawa jazdy , poświadczającym to samo co pierwotny dokument. Skoro skarżący ma adres w Niemczech , to organ niemiecki powinien dokonać wymiany praw jazdy na zasadzie art. 11 ust. 5 Dyrektywy. Zdaniem Kolegium , zachodzi pełna spójność między tym przepisem , a postanowieniami art. 90 ust. 1 pkt. 5 w zw. z art. 98 ust. 1 i 2 ustawy-Prawo o ruchu drogowym , polegająca na tym ,że wszelkie prawa jazdy , w tym wtórnik , są mogą być wydawane tylko osobom przebywającym w Polsce co najmniej 185 dni w każdym roku kalendarzowym

W skardze do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach skarżący podniósł takie same zarzuty jak w odwołaniu od decyzji organu pierwszej instancji i wniósł o uchylenie decyzji Samorządowego Kolegium Odwoławczego w B. oraz ewentualnie także decyzji organu pierwszej instancji i zasądzenie kosztów postępowania. Treść uzasadnienia skargi stanowi powtórzenie treści i argumentów zawartych we wcześniejszym odwołaniu oraz w piśmie pełnomocnika z 5 czerwca 2010 r. Wskazuje na trzy podstawowe zarzuty : po pierwsze - naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 90 ust. 1 pkt. 5 ustawy -Prawo o ruchu drogowym oraz § 5 ust. 1a w zw. z § 5 ust. 1 pkt. 3 rozporządzenia MI , polegające na zastosowaniu tych przepisów , podczas gdy nie znajdują one zastosowania w przypadku wydawania wtórnika prawa jazdy, w sytuacji gdy podstawą wydania wtórnika są przepisy art. 98 ustawy w zw. z § 5 ust. 1 pkt. 3 rozporządzenia MI ; po drugie - naruszenie prawa procesowego tj. art. 23 § 3 k.p.a. , ze względu na jego niezastosowanie w sprawie , w sytuacji gdy przepis ten określa właściwość organu do wydania wtórnika ze względna ostatnie miejsce pobytu w Polsce; po trzecie – naruszenie prawa materialnego tj. art. 11 ust. 5 Dyrektywy 2006/126/WE poprzez jego zastosowanie w sytuacji , gdy nie może on być bezpośrednio stosowany ze względu na brak implementacji do krajowego porządku prawnego.

Zdaniem skarżącego, organ odwoławczy błędnie zastosował przepis art. 90 ust. 1 pkt. 5 ustawy-Prawo o ruchu drogowym . Przepis ten stanowi , iż prawo jazdy otrzymuje osoba , która przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez co najmniej 185 dni w każdym roku kalendarzowym ze względu na swoje więzi osobiste lub zawodowe albo przedstawi zaświadczenie, że studiuje od co najmniej sześciu miesięcy. Przepis ten odnosi się przesłanek niezbędnych do przyznania uprawnień do kierowania pojazdami , natomiast wydanie dokumentu stwierdzającego to uprawnienie jest czynnością wtórną . Zatem skarżący powinien spełniać warunek , o jakim mowa w art. 90 ust. 1 pkt. 5 w chwili uzyskania uprawnień do kierowania pojazdami. Warunki wydania wtórnika prawa jazdy określa art. 98 ustawy-Prawo o ruchu drogowym , nie odsyłając do art. 90 ust. 1 pkt. 5. Za takim stanowiskiem przemawia także treść postanowień § 5 ust. 1 pkt. 3 lit. a-c rozporządzenia MI , wymieniając dokumenty , jakie powinna złożyć osoba ubiegająca się o wtórnik. Nie ma wśród nich warunku ani dokumentu związanego z wymogiem przebywania na terytorium RP co najmniej 185 dni w roku. Podkreśla również , iż w § 5 określone są zasady wydawania czterech rodzajów aktów tj. prawa jazdy , pozwolenia , wtórnika prawa jazdy oraz wtórnika pozwolenia i dla każdego z tych aktów przewidziano odrębne wymogi dotyczące przedstawianych dokumentów. Zwraca także uwagę na fakt , iż w świetle delegacji ustawowej zawartej w art. 100 ust. 1 pkt. 1 ustawy-Prawo o ruchu drogowym , Minister Infrastruktury nie był uprawniony do wprowadzania w przyjętym rozporządzeniu dodatkowego warunku wydania wtórnika. Podkreśla szczególny status prawny obywateli państw członkowskich UE , którzy nie mogliby spełnić wymogu wynikającego z § 5 ust. 1a rozporządzenia MI , dotyczącego załączenia do wniosku kserokopii karty pobytu, wizy pobytowej lub innego dokumentu potwierdzającego posiadanie prawa pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej . Nie stosuje się do nich przepisów ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz.U. z 2006 r. , Nr 234 , poz. 1694 ze zm.) , dotyczących wizy pobytowej (art. 26) , zezwolenia na zamieszkanie 9art. 53) , zezwolenia na osiedlenie się i zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE (art. 64) oraz karty pobytu (Lart. 72).

Wbrew ocenie organu odwoławczego , przeszkodą w wydaniu prawa jazdy nie jest brak możliwości wpisania w dokumencie adresu z uwagi na zamieszkiwanie skarżącego na terenie państwa niemieckiego. Przywołuje wyrok WSA w Warszawie z 20 października 2005 r. (VI SA/Wa 1171/05 , LEX nr 191307) , dotyczący innego stanu faktycznego (wydanie prawa jazdy osobie nie posiadającej stałego ani czasowego miejsca zamieszkania) , zgodnie z którym nałożenie na skarżącego dodatkowych warunków w związku z uzyskaniem prawa jazdy nie znajduje uzasadnienia prawnego. W dokumencie prawa jazdy jest miejsce na adres osoby nim się legitymującej. Można uczynić zadość temu obowiązkowi "wypełniając przedmiotowe pole adnotacją o braku stałego lub czasowego miejsca zamieszkania lub w ostateczności je zakreślić".

Jeśli chodzi o drugi zarzut , to przepis art. 98 ust. 1 ustawy-Prawo o ruchu drogowym nie wskazuje wyraźnie właściwego starosty , który powinien być adresatem zawiadomienia o utracie prawa jazdy i jednocześnie organem uprawnionym do wydania wtórnika krajowego prawa jazdy. Zdaniem skarżącego , stanowisko organu pierwszej instancji co do właściwości w tej sprawie organu administracji niemieckiej jest błędne ze względu na postanowienie art. 21 § 1 pkt. 3 k.p.a. Właściwość miejscową ustala się według miejsca zamieszkania (siedziby) w kraju, a w braku zamieszkania w kraju - według miejsca pobytu strony lub jednej ze stron; jeżeli żadna ze stron nie ma w kraju zamieszkania (siedziby) lub pobytu - według miejsca ostatniego ich zamieszkania (siedziby) lub pobytu w kraju.

Co do zarzutu trzeciego, zdaniem skarżącego Dyrektywa 2006/126/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie praw jazdy (przekształceń) nie znajduje w sprawie zastosowania. Zgodnie z art. 249 akapit 3 TWE dyrektywy wiążą każde państwo członkowskie , do którego jest kierowana , w odniesieniu do rezultatu , który ma być osiągnięty , pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków jej realizacji. Postanowienia dyrektywy nie mają bezpośredniej skuteczności , bowiem wiążą państwo , a nie jednostki. Organy administracji polskiej nie mogą powoływać się na dyrektywę z tego względu , że nie została implementowana do polskiego porządku prawnego i jednocześnie nie upłynął jeszcze termin jej wdrożenia. Organ pierwszej instancji , jak i organ odwoławczy dokonując wykładni art. 98 ust. 1 ustawy –Prawo o ruchu drogowym , powołały się na przepis art. 11 ust. 5 Dyrektywy zdając sobie sprawę z tego , że w systemie prawa polskiego nie ma jego odpowiednika. W sytuacji kiedy Dyrektywa nie została implementowana , nie może stanowić podstawy dokonywanej wykładni.

Jeśli chodzi o zatrzymanie prawa jazdy przez organ niemiecki , to zgodnie z art.11 ust. 4 Dyrektywy państwo członkowskie odmawia wydania prawa jazdy osobie , której prawo jazdy podlega ograniczeniu , zawieszeniu bądź cofnięciu w innym państwie członkowskim. Organ pierwszej instancji nie twierdzi , że w czasie ubiegania się skarżącego o wydanie prawa jazdy orzeczony był wobec niego zakaz wydania. Z pisma organu niemieckiego nie wynikają także żadne ograniczenia co do ubiegania się skarżącego o wydanie prawa jazdy.

W odpowiedzi na skargę organ odwoławczy wniósł o jej oddalenie i odwołał się do argumentacji jaką zaprezentował w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji .

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach zważył, co następuje:

Skarga zasługuje na uwzględnienie i to nie tylko z przyczyn w niej wskazanych, chociaż nie wszystkie jej argumenty Sąd podziela.

W pierwszym rzędzie należy wskazać, że zgodnie z przepisem art. 1 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. - Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. Nr 153, poz. 1269 z późn. zm. zwanej dalej p.p.s.a. ) sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości przez kontrolę działalności administracji publicznej, a kontrola ta sprawowana jest pod względem zgodności z prawem. Z kolei zgodnie z art. 134 § 1 p.p.s.a., sąd rozstrzyga w granicach danej sprawy nie będąc jednak związany zarzutami i wnioskami skargi oraz powołaną podstawą prawną. Oznacza to, że ma prawo, a nawet obowiązek, wziąć pod uwagę wszelkie naruszenia prawa, a także wszystkie przepisy, które powinny znaleźć zastosowanie w rozpoznawanej sprawie, niezależnie od żądań i wniosków podniesionych w skardze .

Kontrolowana w niniejszej sprawie decyzja, jak również poprzedzająca ją decyzja organu pierwszej instancji, wydane zostały w ocenie składu orzekającego z naruszeniem przepisów postępowania, które to naruszenie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy oraz naruszeniem prawa materialnego.

W rozpatrywanej sprawie pod ocenę Sądu w pierwszej kolejności poddana została prawidłowość zastosowania w postępowaniu administracyjnym przepisów prawa procesowego. Zastosowanie się do wymogów wynikających z tych norm rzutuje bowiem na prawidłowość ustalenia stanu faktycznego, a tylko należycie ustalony stan faktyczny sprawy pozwala ocenić zasadność zastosowania konkretnych norm prawa materialnego.

Punktem wyjścia do rozważań w powyższym zakresie było wynikające z przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego założenie, że działania organów administracji publicznej uprawnionych - na mocy tego aktu - do prowadzenia postępowania administracyjnego i podejmowania orzeczeń, podporządkowane są przede wszystkim zasadzie praworządności zawartej w art. 6 k.p.a. i w art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wymaga ona bezwzględnej zgodności z prawem każdej czynności procesowej, w tym - podejmowanej przez organ administracji publicznej w ramach przyznanych kompetencji - czynności orzeczniczej. Dla realizacji zasadniczego celu postępowania administracyjnego jakim jest rozstrzygnięcie sprawy, pierwszorzędne znaczenie ma ustalenie obowiązującej normy prawa, odpowiedniej dla rozstrzygnięcia danej sprawy. Niezbędnym elementem prawidłowego zastosowania normy prawnej jest prawidłowe ustalenie stanu faktycznego sprawy. W ścisłym związku z przywołaną wyżej zasadą praworządności pozostaje zatem, określona w art. 7 k.p.a. , zasada prawdy obiektywnej. W doktrynie podkreśla się wynikający z tej zasady nakaz dla organów administracji publicznej wyczerpującego zbadania wszystkich okoliczności faktycznych związanych z określoną sprawą, aby w ten sposób stworzyć jej rzeczywisty obraz i uzyskać podstawę do trafnego zastosowania przepisu prawa (W. Dawidowicz "Ogólne postępowanie administracyjne", s. 108). Zasada prawdy obiektywnej nakłada więc na organ prowadzący postępowanie administracyjne obowiązek określenia z urzędu jakie dowody są niezbędne dla ustalenia stanu faktycznego sprawy oraz obowiązek przeprowadzenia tych dowodów z urzędu.

Z powyższą zasadą skorelowane są regulacje zawarte w art. 77 k.p.a. Według wskazanego przepisu organ jest obowiązany w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy, tak aby ustalony stan faktyczny zgodny był z rzeczywistością.

Poza sporem pozostaje to , że skarżący wnioskiem z dnia 3 marca 2010 r. wystąpił do Prezydenta Miasta B. o wydanie wtórnika prawa jazdy. Wniosek ten zakreślał przedmiot postępowania , które zawisło przed wskazanym organem.

Materialnoprawną podstawę załatwienia sprawy wydania wtórnika stanowią przepisy zamieszczone w art. 98 ust. 1 i 2 ustawy-Prawo o ruchu drogowym. W świetle wskazanej regulacji, osoba posiadająca uprawnienie do kierowania pojazdem jest obowiązana niezwłocznie zawiadomić starostę o utracie prawa jazdy, pozwolenia do kierowania tramwajem, o zniszczeniu tych dokumentów w stopniu powodującym ich nieczytelność, a także zmianie stanu faktycznego wymagającego zmiany danych w nich zawartych (art. 98 ust. 1) .

W sytuacji, o której mowa w ust. 1, starosta, na wniosek osoby uprawnionej, wydaje za opłatą wtórnik dokumentu pod warunkiem:

1) złożenia, pod rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania, oświadczenia o utracie dokumentu;

2) zwrotu zniszczonego dokumentu albo

3) zwrotu dokumentu wymagającego zmiany danych (art. 98 ust. 2).

Rekonstruując hipotezę normy prawnej , która w omawianej sprawie znajduje zastosowanie należy przyjąć , iż obejmuje ona sytuacje polegające na utracie prawa jazdy . Pojęcie prawa jazdy, co nie powinno budzić większych wątpliwości , w przepisach art. 98 ustawy zostało użyte w znaczeniu dokumentu potwierdzającego dysponowanie przez wnioskodawcę uprawnieniem do kierowania pojazdami. Regulacje zawarte w ustawie-Prawo o ruchu drogowym wyraźnie rozdzielają uprawnienie w tym zakresie , od dokumentu stwierdzającego takie uprawnienie . Zgodnie z art. 88 ust. 1 ustawy , dokumentem stwierdzającym uprawnienie do kierowania pojazdem silnikowym jest prawo jazdy określonej kategorii. Pojęcie "wtórnik prawa jazdy" należy odnosić do duplikatu dokumentu . Osoba , która utraciła dokument prawa jazdy powinna niezwłocznie zawiadomić o tym fakcie starostę , przy czym przepis art. 98 ust. 1 nie przewiduje terminu określonego w dniach, tygodniach czy miesiącach na dokonanie tej czynności (ma to uczynić niezwłocznie), jak również żadnych skutków prawnych wiążących się z barkiem zawiadomienia. Wobec tego, może ona (ta czynność) mieć miejsce nawet w dacie złożenia wniosku o wydanie wtórnika . Przepis art. 98 ust. 2 pkt. nakłada na wnioskodawcę obowiązek złożenia oświadczenia o utracie dokumentu. Obowiązek ten został opatrzony rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Reasumując zatem , łączne spełnienie dwu warunków (będących jednocześnie faktami prawotwórczymi dla rozpatrywanej sprawy) decyduje o wydaniu wtórnika: utrata dokumentu prawa jazdy oraz złożenie oświadczenia o utracie i te okoliczności powinny podlegać badaniu (ustaleniu) w trakcie prowadzonego postępowania.

Do warunków tych nie należy , określony w art.90 ust. 1 pkt. 5 ustawy –Prawo o ruchu drogowym , wymóg przebywania przez wnioskodawcę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez co najmniej 185 dni w każdym roku kalendarzowym ze względu na swoje więzi osobiste lub zawodowe albo przedstawienie zaświadczenie, że studiuje od co najmniej sześciu miesięcy. Wymóg ten odnosić należy do osób ubiegających się o uzyskanie uprawnień do kierowania pojazdami. Na rzecz takiego stanowiska przemawia systemowa wykładnia ust. 1 tego przepisu , w którym określone zostały materialnoprawne przesłanki konieczne do uzyskania uprawnienia do kierowania pojazdami. Jak podniesiono wyżej, czym innym będzie nabycie uprawnienia do kierowania pojazdami , czym innym zaś wydanie dokumentu prawa jazdy. Brak zatem podstaw do przenoszenia przesłanek warunkujących przyznanie uprawnienia na grunt przesłanek odnoszących się do wydania dokumentu , w tym również i wtórnika dokumentu.

Wskazane wyżej warunki (przesłanki) wydania wtórnika nie podlegały badaniu , a tym samym i ocenie , w postępowaniu prowadzonym przez organ pierwszej i drugiej instancji. Oba organy przyjęły założenia , iż w stosunku do skarżącego ubiegającego się o wydanie wtórnika znajduje zastosowanie wymóg określony w art. 90 ust. 1 pkt. 5 ustawy-Prawo o ruchu drogowym. Wobec zamieszkiwania T. K. w Niemczech oraz niewykazaniem przez niego faktu przebywania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej przez co najmniej 185 dni w każdym roku kalendarzowym ze względu na swoje więzi osobiste lub zawodowe , tak Prezydent Miasta B. orzekający w pierwszej instancji , jak i Samorządowe Kolegium Odwoławcze w B. rozpatrujące odwołanie , uznały za uzasadnione podjęcie rozstrzygnięcia odmawiającego wydania skarżącemu wtórnika prawa jazdy kategorii B.

Skarżący , będący obywatelem Niemiec, uzyskał polskie uprawnienie do kierowania pojazdami kategorii B decyzją Prezydenta Miasta B. w dniu [...] r. (dokument nr [...], nr druku [...]). W świetle regulacji Prawa o ruchu drogowym , jak również prawa wspólnotowego, brak jest przeszkód do załatwienia jego sprawy przez organ administracji polskiej.

Zgodzić się trzeba ze skarżącym , że ustalenie właściwości miejscowej w sytuacji , kiedy wnioskodawcą w sprawie wydania wtórnika jest obywatel innego niż Polska kraju członkowskiego UE , natomiast wniosek jest kierowany do organu polskiego, nie może się odbywać na podstawie art.11 ust. 5 w zw. z art. 12 Dyrektywy 2006/126/WE ze względu na nieimplementowanie tego aktu do systemu prawa wewnętrznego Rzeczpospolitej Polskiej. Przepis art. 11 ust. 5 Dyrektywy stanowi, iż wtórnik prawa jazdy, które zostało, przykładowo, zagubione lub skradzione, może zostać wydany jedynie przez właściwe organy państwa członkowskiego, w którym posiadacz prawa jazdy ma miejsce zamieszkania; organy te wydają wtórnik na podstawie informacji, jakimi dysponują, lub, w stosownych okolicznościach, na podstawie poświadczenia ze strony właściwych organów państwa członkowskiego, które wydało oryginał prawa jazdy. Natomiast art. 12 przyjmuje, iż dla celów dyrektywy "miejsce zamieszkania" oznacza miejsce, w którym osoba fizyczna mieszka zwykle, to znaczy przez co najmniej 185 dni w każdym roku kalendarzowym, ze względu na swoje więzi osobiste i zawodowe, lub — w przypadku osoby niezwiązanej z tym miejscem zawodowo — ze względu na więzi osobiste, które wskazują na istnienie ścisłych powiązań między tą osobą a miejscem, w którym mieszka. Zastosowanie wskazanych norm w rozpatrywanej sprawie powodowałoby , w istocie rzeczy , brak właściwości organu polskiego i tym samym brak zdolności prawnej do załatwienia sprawy skarżącego.

Dyrektywy określają cele lub zadania, które powinny osiągnąć państwa członkowskie oraz czas, w którym powinny one te cele zrealizować. Realizacja polega na wydaniu odpowiednich aktów prawa wewnętrznego, przy zachowaniu pewnych wymogów, które zostały sformułowane w orzecznictwie ETS. Czyli, bezpośrednie obowiązywanie dyrektywy polega na tym, że wraz z wejściem jej w życie, powstaje zobowiązanie po stronie państwa do wydania odpowiednich przepisów wewnętrznych. Jeśli chodzi natomiast o bezpośrednią skuteczność dyrektywy, ocena w tym zakresie została ukształtowana w orzecznictwie ETS. Skutek bezpośredni mogą wywierać dyrektywy nadające jednostkom uprawnienia, jeżeli dyrektywa w odpowiednim czasie nie została implementowana do prawa wewnętrznego. Taki skutek mogą wywierać również dyrektywy nie nadające uprawnień jednostkom, lecz jedynie nakładające na państwo członkowskie pewne zobowiązania. Organy państwowe mają obowiązek stosowania wyżej wymienionych dyrektyw, nawet jeżeli nie zostały prawidłowo implementowane, pod warunkiem, że są one wystarczająco precyzyjne i bezwarunkowe, a termin ich wdrożenia minął (por. sprawy C-6/90 i C-9/90 A. Francovich i D. Bonifacy p-ko Włochom, Zb. Orz., 1991,s.I-p5357, sprawy C-397-401/01 B. Pfeiffer i in. przeciwko Deutsches Rotes Kreuz, niepubl., C-443/98 Unilver Italia przeciwko Central Ford, Zb. Orz. 2000, s.I-7535, C-431/92 Komisja przeciwko Niemcom, Zb. Orz. 1995, s.I-2189). Jeżeli spełnione zostaną warunki bezpośredniej skuteczności dyrektywy, obowiązkiem sądu krajowego państwa członkowskiego jest uwzględnienie z urzędu tej dyrektywy przy ocenie stanu prawnego rozpatrywanej sprawy. Organy administracji państwowej i samorządowej mają również obowiązek stosowania dyrektywy, co powinno prowadzić m.in. do wyłączenia stosowania prawa krajowego, niezgodnego z dyrektywą. W przedmiotowej sprawie jest bezsporne, że Dyrektywa 2006/126/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 roku w sprawie praw jazdy (przekształcenie) weszła w życie 19 stycznia 2009 roku , jednak obowiązek jej implementacji do krajowego porządku prawnego upływa 19 stycznia 2013 roku. Do dnia wydania decyzji Dyrektywa ta nie została jeszcze implementowana do polskiego porządku prawnego. (wyrok WSA w Łodzi z 27 maja 2010 r. , sygn. akt. III SA/Łd 594/09 , Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych).

Co do zasady , jako trafne należy uznać stanowisko organu pierwszej instancji , iż właściwość miejscową organu uprawnionego do wydania prawa jazdy , jak i wtórnika , określa przepis art. 97 ust.1 ustawy-Prawo o ruchu drogowym. Jest nim starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o wydanie dokumentu stwierdzającego uprawnienie do kierowania pojazdami , w uzasadnionych przypadkach – właściwy ze względu na miejsce czasowego pobytu. Przywołany przepis reguluje zasady ustalania właściwości miejscowej organu w sytuacji , kiedy wnioskodawca ma miejsce zamieszkania albo miejsce pobytu w kraju. Jeśli natomiast jego miejsce zamieszkania znajduje się poza granicami kraju, ustalenie właściwości miejscowej , skoro przepisy Prawa o ruchu drogowym tego nie regulują , powinno odbywać się na podstawie postanowień ogólnych zawartych w art. 21 § 1 pkt. 3 k.p.a. Właściwość miejscową ustala się zatem według miejsca zamieszkania (siedziby) w kraju, a w braku miejsca zamieszkania w kraju – według miejsca pobytu strony lub jednej ze stron; jeżeli żadna ze stron nie ma w kraju miejsca zamieszkania (siedziby) lub pobytu – według miejsca ostatniego ich zamieszkania (siedziby) lub pobytu w kraju. Analiza wskazanego przepisu daje podstawę do wyróżnienia dwu odmiennych przypadków związanych z ustalaniem właściwości miejscowej organu, przy czym drugi z nich znajduje zastosowanie tylko wtedy , gdy pierwszy nie pozwoli na dokonanie stosownych ustaleń w tym względzie: przypadek pierwszy – strona (strony) ma miejsce zamieszkania (siedzibę) lub miejsce pobytu w kraju , albo też nie ma aktualnego miejsca zamieszkania (siedziby) lub miejsca pobytu w kraju ,ale w kraju przebywa i wtedy ustalenia dokonuje się w oparciu o ostatnie miejsce zamieszkania (siedziby) lub pobytu w kraju; przypadek drugi – strona nie ma miejsca zamieszkania (siedziby) lub pobytu w kraju , wtedy ustalenie organu właściwego miejscowo dokonuje się biorąc pod uwagę ostanie miejsce zamieszkania lub pobytu strony w kraju.

W konkluzji rozważań prowadzonych wyżej przyjąć trzeba , iż nie zachodziła przeszkoda do merytorycznego załatwienia sprawy wydania wtórnika skarżącemu ze względu na brak właściwości miejscowej Prezydenta Miasta B., jak również wobec braku podstaw do zastosowania wobec niego przesłanki przyznania uprawnienia do kierowania pojazdami określonej w art. 90 ust. 1 pkt. 5 ustawy.

Wobec powyższego , przedmiotem ustaleń dokonywanych w trakcie postępowania wyjaśniającego powinny być dwie wskazane wcześniej okoliczności tj. utrata dokumentu prawa jazdy oraz złożenie oświadczenia o jego utracie .

Przepis art. 98 ust. 2 pkt. 1 wyraźnie odnosi obowiązek zawiadomienia do zdarzenia polegającego na utracie "dokumentu" prawa jazdy. Tak też , ze względu na rezultaty wykładni systemowej oraz logicznej art. 98 ust. 1 i 2 (przepis reguluje zasady wydawania "wtórnika") , należy interpretować pojęcie "utraty prawa jazdy" użyte przez ustawodawcę w ust.1 tego przepisu. Chodzi zatem nie "utratę" uprawnień do kierowania pojazdami, ale o utratę dokumentu poświadczającego posiadanie takich uprawnień. Zważywszy na taki charakter wtórnika przyjąć trzeba , iż bezwzględnym warunkiem wydania wtórnika dokumentu prawa jazdy będzie posiadanie aktualnego uprawnienia do kierowania pojazdami przez wnioskodawcę. Jeśli uprawnieniem takim nie dysponuje, czy też nie dysponuje nim aktualnie ze względu np. na cofnięcie uprawnień w wyniku orzeczenia organu administracji publicznej czy sądu ( z możliwością ich przywrócenia po spełnieniu określonych warunków) , to nie zachodzą podstawy do wydania wtórnika. Wydany w takiej sytuacji dokument prawa jazdy czy też wtórnik , pełniący analogiczną rolę, poświadczałby nieprawdę.

Kwestia posiadania przez skarżącego aktualnego uprawnienia do kierowania pojazdami nie została w postępowaniu wyjaśniona. Jak wynika ze znajdującego się w aktach sprawy kopii dokumentu z dnia 20 marca 2010 r. , sporządzonego przez organ niemiecki K., F. (nieuwierzytelnionego oraz nieprzetłumaczonego na język polski) , T. K. nie posiada ważnego prawa jazdy . Jego prawo jazdy było zatrzymywane wielokrotnie ze względu na prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu . Może otrzymać nowe prawo jazdy jeśli uzyska pozytywne wyniki badań psychologicznych i medycznych.

W aktach sprawy (karty 11-17) znajdują się kopie (nieuwierzytelnione) dokumentów uzyskanych od organu administracji niemieckiej, traktowane przez organ pierwszej i drugiej instancji jako źródła dowodowe w sprawie. Jeden z nich (karta 17) sporządzony został w języku angielskim , kolejne (karty 11-16) w języku niemieckim. Żaden z nich nie został przetłumaczony na język polski. Językiem urzędowym w Polsce jest język polski (art. 27 Konstytucji RP i art. 4 ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz. U. Nr 90, poz. 999 z późn. zm.). Podmioty wykonujące zadania publiczne na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dokonują wszelkich czynności urzędowych oraz składają oświadczenia woli w języku polskim, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 4 ust. 1). Przepis ten stosuje się odpowiednio do oświadczeń woli, podań i innych pism składanych organom, o których mowa w art. 4 (art. 5 ust. 2). Zgodnie z art. 4 tej ustawy język polski jest językiem urzędowym organów wymienionych w tymże przepisie, a więc m.in. organów orzekających w przedmiotowej sprawie. Wynika z tego obowiązek prowadzenia wszelkich czynności procesowych w języku polskim, do których zalicza się nie tylko czynności dokonywane ustnie, lecz także prowadzenie w tym języku pełnej dokumentacji postępowania, zwłaszcza posługiwania się w postępowaniu tłumaczeniami dokumentów. Dokument sporządzony w języku obcym musi być zgodny z prawem. Niezgodność z prawem w tym wypadku, oznacza naruszenie obowiązku stosowania języka polskiego przy przyjęciu za dowód dokumentu sporządzonego w języku obcym i dokonanie jego oceny. Ponadto zauważyć należy, iż obowiązek posługiwania się w postępowaniu językiem polskim istnieje niezależnie od tego czy organ zażądał, czy nie, przedstawienia urzędowego tłumaczenia. To na nim bowiem ciąży obowiązek zapewnienia, aby całość czynności dokonywana była w języku polskim (wyrok WSA w Gliwicach z dnia 28 lutego 2008 r. , II SA/Gl 16/08 , LEX nr 565689).

Jeśli chodzi o brak uwierzytelnienia wskazanych dokumentów, to przyjmuje się , iż moc dowodową oryginału mają uwierzytelnione fotokopie dokumentów bądź uwierzytelnione wydruki poczty elektronicznej stanowiące odpisy dokumentów (wyrok WSA w Białymstoku z dnia 23 czerwca 2005 r., II SAB/Bk 32/05, LEX nr 173673; por. wyrok NSA z dnia 9 sierpnia 2006 r., I OSK 1112/05, LEX nr 275435): "Odpis dokumentu jest pojęciem przeciwstawnym pojęciu oryginału. Odpis i kserokopia dokumentu stanowią odzwierciedlenie oryginału z tym, że pierwszy jest metodą tradycyjną, a drugi metodą nowoczesną. Umieszczenie na odpisie lub kserokopii oświadczenia zaopatrzonego podpisem, zawierającego stwierdzenie jego zgodności z oryginałem, stanowi uwierzytelnienie"). Zgodnie z § 7 ust. 3 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 listopada 2006 r. w sprawie sporządzania i doręczania pism w formie dokumentów elektronicznych (Dz.U. Nr 227 , poz. 1664), kopia pisma w formie dokumentu elektronicznego może być sporządzona w postaci uwierzytelnionego wydruku komputerowego. Do sporządzania kopii pism w formie dokumentów elektronicznych stosuje się odpowiednio przepisy art. 76a.

Powyższe rozważania muszą prowadzić do konkluzji, że doszło do naruszenia przez organy orzekające przepisów postępowania administracyjnego, a w szczególności art. 7, art. 76, art. 77 i art. 80 oraz art. 75 § 1 k.p.a. w związku z art. 4 i art. 5 ustawy o języku polskim, a naruszenie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.

Mając wszystko powyższe na uwadze Sąd orzekł jak w sentencji na zasadzie art.

145 § 1 pkt 1 lit. c) i art. 152 p.p.s.a.

O zwrocie kosztów postępowania orzeczono na podstawie art. 200 p.p.s.a.

Wskazówki co do dalszego postępowania wynikają z powyższych rozważań. W pierwszej jednak kolejności organ pierwszej instancji poczyni ustalenia odnośnie posiadania przez skarżącego aktualnego uprawnienia do kierowania pojazdami, gdyż dopiero te ustalenia pozwolą na dokonanie oceny, czy spełnione zostały przesłanki do wydania wtórnika prawa jazdy. W zależności od tych ustaleń organ bądź umorzy postępowanie, bądź też ponownie rozpozna merytorycznie wniosek skarżącego o wydanie wtórnika prawa jazdy, po uprzednim przeprowadzeniu postępowania w sposób odpowiadający obowiązującym przepisom prawa tak, aby wyjaśnić wszystkie okoliczności sprawy.