Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie w składzie następującym: Przewodniczący Sędzia WSA Hanna Knysiak-Sudyka Sędziowie WSA Janusz Bociąga WSA Maria Zawadzka ( spr.) Protokolant sekretarz sądowy Renata Nowak po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 16 kwietnia 2019 r. sprawy ze skarg R. B. na decyzje Samorządowego Kolegium Odwoławczego z dnia 10 grudnia 2018 r. nr [...] z dnia 10 grudnia 2018 r. nr [...] w przedmiocie zasiłku celowego skargi oddala

Zaskarżonymi decyzjami z dnia 10 grudnia 2018 r., nr [...] oraz nr [...] Samorządowe Kolegium Odwoławcze utrzymało w mocy decyzje wydane z upoważnienia Wójta Gminy w dniu [...] 2018 r.,

nr [...], odmawiającą przyznania R. B. (dalej: "skarżąca") świadczenia w formie zasiłku celowego na dofinansowanie kosztów remontu,

nr [...], odmawiającą przyznania skarżącej świadczenia w

formie zasiłku celowego na dofinansowanie kosztów zakupu opału.

Zaskarżone decyzje zapadły w następujących okolicznościach prawnych i faktycznych.

Skarżąca wniosła do Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej wnioski o udzielenie jej zasiłków celowych na dofinansowanie kosztów remontu oraz na kosztów zakupu opału. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu środowiskowego oraz zebranej dokumentacji ustalono, że skarżąca prowadzi jednoosobowe gospodarstwo domowe i jej miesięczny dochód wynoszący 3.944,58 zł przekracza kryterium dochodowe określone w art. 8 ust. 1 pkt. 1 ustawy o pomocy społecznej, uprawniające ww. do świadczenia z pomocy społecznej, a wynoszące 701 zł. Skarżąca ma siedmioro dzieci, jednak tylko jedna córka udziela jej, w miarę swoich możliwości pomocy w formie usługowej. Pozostałe dzieci skarżącej nie podjęły współpracy z Ośrodkiem Pomocy Społecznej.

Organ ustalił także, że w lipcu 2018 r. skarżąca pobrała kredyt w wysokości 30.000 zł "na spłacenie rat". Ponadto w dniu 1 sierpnia 2018 r. otrzymała kolejny kredyt gotówkowy w kwocie 5.000 zł. Kwota każdego z kredytów przekroczyła wartość 3.505 zł, stanowiącą pięciokrotność kryterium dochodowego dla osoby samotnie gospodarującej (701 zł). W konsekwencji organ l instancji powołując na art. 8 ust. 11 ustawy o pomocy społecznej doliczył do dochodu skarżącej kwotę 2.916,67 zł. Wskazał, że skarżącej przysługuje renta w wysokości 1.027,67 zł, jednak w związku z egzekucją administracyjną, otrzymuje rentę w wysokości 772,35 zł. Mając na uwadze powyższe organ wskazał, że kwota miesięcznego dochodu skarżącej wynosi 3.944,58 zł i przewyższa kryterium dochodowe dla osoby samotnie gospodarujące o 560 %. Nadto organ podkreślił, że na bieżąco, w miarę swoich możliwości wspiera skarżącą, l tak:

w styczniu 2018 r. skarżąca otrzymała pomoc w formie zasiłku specjalnego

celowego na żywność w kwocie 100 zł, specjalny zasiłek celowy na zakup opału

w kwocie 300 zł, specjalny zasiłek celowy na dofinansowanie remontu łazienki w

kwocie 100 zł,

w lutym 2018 r. skarżąca uzyskała pomoc w formie specjalnego zasiłku celowego

na dofinansowanie kosztów utrzymania w kwocie 350 zł,

w lipcu 2018 r. skarżąca otrzymała zasiłek specjalny celowy na dofinansowanie żywności w kwocie 50 zł, oraz zasiłek celowy specjalny na opłacenie ubezpieczenia w kwocie 392 zł. Jednocześnie rgan podkreślił, że Gmina w roku budżetowym 2018, na zasiłki celowe i specjalne celowe dysponowała kwotą 31.000 zł.

Jak ustalił organ I instancji skarżąca obecnie spłaca sześć kredytów, a miesięczne łączne zobowiązanie z tego tytułu wynosi 2.094,51 zł. Otrzymane kredyty stanowią zasób własny skarżącej, a pobieranie ich w tak wysokich kwotach wskazuje na zaspokojenie w zupełności jej potrzeb. Organ podkreślił, że nie jest w stanie w sposób trwały poprawić sytuacji życiowej skarżącej, pomimo że często przyznaje jej pomoc finansową. Fakt zaciągania przez skarżącą kolejnych kredytów, które przeznacza na inny niż podstawowy cel może wskazywać na marnotrawienie własnych środków. Co potwierdza fakt, że posiadając gotówkę w kwocie 35.000 zł nie sfinansowała swoich potrzeb i zobowiązań i nadal oczekuje pomocy finansowej od państwa. Dlatego organ badał czy zachodzi szczególnie uzasadniona przyczyna do przyznania zasiłku celowego dla osoby o dochodach przekraczających kryterium dochodowe z ustawy o pomocy społecznej zgodnie z art. 41 ustawy o pomocy społecznej, jednak z uwagi na posiadane zasoby osobowe (tj. dzieci) i finansowe ich niewłaściwe wykorzystanie lub marnotrawienie, organ odmówił skarżącej przyznania zasiłku celowego na dofinansowanie kosztów remontu oraz kosztów zakupu opału.

W odwołaniach skarżąca wskazała na trudną sytuację życiową i materialną. Podniosła, że od kwietnia nie ma środków na zakup opału, leków oraz na życie. Fakt zadłużania wynika z braku środków na zaspokajanie podstawowych potrzeb. Podkreśliła, że nie może wymagać pomocy od swoich dzieci, gdyż one mają swoje wydatki, swoje rodziny i swoje zobowiązania.

Decyzjami z dnia 10 grudnia 2019 r., Samorządowe Kolegium Odwoławcze utrzymało w mocy decyzje organu l instancji. Organ odwoławczy powołał stosowne przepisy ustawy o pomocy społecznej, streścił uzasadnienie decyzji organu l instancji oraz podkreślił, że miesięczny dochód skarżącej wyniósł 3.944,58 zł, na który złożyły się: renta w wysokości 772,35 zł (po odliczeniu kosztów egzekucji administracyjnej) oraz kwota z tytułu uzyskanego kredytu 2.916,67 zł. Kolegium wskazało, iż dochód w rozumieniu art. 8 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej może stanowić m.in. zarówno wynagrodzenie za pracę jak i darowizna, nagroda pieniężna lub też środki pochodzące z tytułu wypłaty odszkodowania oraz pożyczki czy kredytu (wyroki NSA z dnia 8 grudnia 2006 r., sygn. akt l OSK 700/06). Dlatego też nawet kwoty kredytów wydatkowanych na podstawowe utrzymanie stanowią z punktu widzenia ustawy o pomocy społecznej przychód podlegający wliczeniu do dochodu. Kwoty uzyskane z tytułu pożyczek kreują dochód nie zmniejszając go, a więc kwoty te organ administracji publicznej powinien uwzględniać przy ustalaniu dochodu osoby ubiegającej się o przyznanie zasiłku z pomocy społecznej (wyrok NSA z dnia 21 kwietnia 2016 r. sygn. akt l OSK 1631/14). Organ odwoławczy podkreślił, że organ l instancji rozważył możliwość zastosowania w przedmiotowych sprawach przyznanie pomocy na podstawie art. 41 ustawy o pomocy społecznej, tj. przyznania specjalnego zasiłku celowego w "szczególnie uzasadnionych przypadkach". Negatywne stanowisko organu I instancji w tej kwestii Kolegium uznał za zasadne.

W skargach do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie skarżąca zakwestionowała wysokość dochodu ustaloną przez organy. Nadto podniosła, że musiała dokonać remontu dachu, jednak nie na wszystkie prace ma stosowne rachunki. Podała, że kredyty brała w dwóch bankach w 2008 r., a potem zaciągała pożyczki na spłatę robotników i kształcenie dzieci. Jej zdaniem to świadczy, że nie jest osobą rozrzutną. Do skargi dołączyła rachunki i faktury z 2008 r.

W piśmie z dnia 27 lutego 2019 r. skarżąca dodała, że całe pokrycie dachu kosztowało ją ok. 50.000 zł. Wspomniała też, że mąż jej zmarł w 1998 r. i samej było jej ciężko wychowywać dzieci i zarobić na wszystko.

W odpowiedzi na skargi organ wniósł o ich oddalenie podtrzymując swoje dotychczasowe stanowisko.

Postanowieniem na rozprawie w dniu 16 kwietnia 2019 r. Sąd połączył do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy o sygn. III SA/Kr 149/19 i III SA/Kr 150/19 i prowadzić je dalej pod sygn. akt III SA/Kr 149/19.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie zważył, co następuje.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie zważył, co następuje:

Wojewódzki Sąd Administracyjny, zgodnie z art. 3 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. (Dz.U.2018.1302) - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, dalej: "P.p.s.a.", sprawuje kontrolę działalności administracji publicznej i stosownie do art. 1 § 2 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. (Dz.U.2018.2107) - Prawo o ustroju sądów administracyjnych, kontrola ta sprawowana jest pod względem zgodności z prawem (legalności), jeżeli ustawy nie stanowią inaczej. Jednocześnie w oparciu o art. 134 § 1 P.p.s.a. Sąd rozstrzyga w granicach danej sprawy nie będąc jednak związany zarzutami i wnioskami oraz powołaną podstawą prawną.

W ocenie Sądu, skargi nie są uzasadnione.

Kwestią sporną w niniejszej sprawie jest to, czy organy prawidłowo określiły dochód skarżącej przez wliczenie do tego dochodu kredytów. Wliczenie ich do dochodu skarżącej spowodowało bowiem przekroczenie kryterium dochodowego strony i tym samym odmowę przyznania świadczeń z pomocy społecznej.

Materialnoprawną podstawę rozstrzygnięć administracyjnych podjętych w niniejszej sprawie stanowią przepisy ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U.2018.1518). Zasady ogólne wskazanej ustawy - wyrażone w art. 2 ust. 1 i art. 3 - stanowią, że świadczenia z pomocy społecznej mają na celu umożliwienie przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, których osoby ubiegające się o pomoc nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości oraz wspieranie osób i rodzin w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwiania im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zatem zadaniem pomocy społecznej jest zapobieganie sytuacjom, o których mowa, przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy, a potrzeby osób i rodzin wnioskujących o pomoc powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej.

Jak wynika z powyższych przepisów, pomoc społeczna jest instytucją stosowaną wyjątkowo w sytuacjach, w których obywatel nie jest w stanie sam podołać okolicznościom życiowym. Pomoc ta przyznawana jest w różnej formie i zakresie, a przyznanie jej uzależnione jest od spełnienia określonych przez ustawodawcę warunków. Katalog świadczeń z pomocy społecznej został określony w art. 36 ustawy o pomocy społecznej. Wśród nich znajduje się zasiłek stały, zasiłek okresowy i zasiłek celowy. Zgodnie z treścią art. 39 ust. 1 i ust. 2 wymienionej wyżej ustawy o pomocy społecznej stanowią, że w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej może być przyznany zasiłek celowy (ust. 1). Zasiłek celowy może być przyznany w szczególności na pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów pogrzebu (ust. 2).

Zgodnie z treścią art. 8 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej w brzmieniu mającym zastosowanie w niniejszej sprawie prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej, z zastrzeżeniem art. 40, art. 41, art. 53a i art. 91, przysługuje: 1) osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kwoty 701 zł, zwanej dalej "kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej", 2) osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kwoty 528 zł , zwanej dalej "kryterium dochodowym na osobę w rodzinie", 3) rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, zwanej dalej "kryterium dochodowym rodziny" - przy jednoczesnym wystąpieniu co najmniej jednego z powodów wymienionych w art. 7 pkt 2-15 lub innych okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy społecznej. Ustęp 3 i 4 art. 8 cyt. ustawy stanowi zaś, że 3. Za dochód uważa się sumę miesięcznych przychodów z miesiąca poprzedzającego złożenie wniosku lub w przypadku utraty dochodu z miesiąca, w którym wniosek został złożony, bez względu na tytuł i źródło ich uzyskania, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, pomniejszoną o:

1) miesięczne obciążenie podatkiem dochodowym od osób fizycznych; 2) składki na ubezpieczenie zdrowotne określone w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz ubezpieczenia społeczne określone w odrębnych przepisach; 3) kwotę alimentów świadczonych na rzecz innych osób. 4. Do dochodu ustalonego zgodnie z ust. 3 nie wlicza się: 1) jednorazowego pieniężnego świadczenia socjalnego; 2) zasiłku celowego; 3) pomocy materialnej mającej charakter socjalny albo motywacyjny, przyznawanej na podstawie przepisów o systemie oświaty; 4) wartości świadczenia w naturze; 5) świadczenia przysługującego osobie bezrobotnej na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z tytułu wykonywania prac społecznie użytecznych; 5a) świadczenia pieniężnego i pomocy pieniężnej, o których mowa w ustawie z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (Dz. U. z 2018 r. poz. 690); 6) dochodu z powierzchni użytków rolnych poniżej 1 ha przeliczeniowego; 7) świadczenia wychowawczego, o którym mowa w ustawie z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz. U. z 2017 r. poz. 1851 oraz z 2018 r. poz. 107, 138, 650, 1000 i 1076), oraz dodatku wychowawczego, o którym mowa w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2018 r. poz. 998 i 1076); 8) świadczenia pieniężnego, o którym mowa w art. 8a ust. 1 ustawy z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka (Dz. U. z 2018 r. poz. 1272);

Przywołane przepisy zawierają katalog przychodów odliczanych od dochodu, jak również katalog obciążeń pomniejszających dochód i oba te katalogi mają charakter zamknięty. Zarówno w katalogu przychodów odliczanych od dochodu, jak też w katalogu obciążeń pomniejszających dochód ustawodawca nie wymienił pożyczki lub kredytu. Nie mniej jednak w orzecznictwie sądów administracyjnych przyjęto jednolite stanowisko odnośnie wykładni art. 8 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej. Przyjmuje się, że nie ma znaczenia tytuł i źródło uzyskiwania środków utrzymania, albowiem pożyczka, podobnie jak kredyt, jest przychodem mogącym stanowić źródło utrzymania w okresie dysponowania kwotą pożyczki (kredytu). Uznaje się więc, że "pomoc społeczna jest instytucją publiczną mającą na celu zapewnienie niezbędnych środków utrzymania osobom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej, które nie dysponują środkami finansowymi na poziomie ustalonego kryterium dochodowego – w dacie ubiegania się o pomoc społeczną. Z tej przyczyny nie ma znaczenia tytuł i źródło uzyskiwania tych środków, albowiem pożyczka, podobnie jak kredyt, jest przychodem mogącym stanowić źródło utrzymania w okresie dysponowania kwotą pożyczki (kredytu). Dlatego też nawet kwoty pożyczek, kredytów, wydatkowanych na podstawowe utrzymanie stanowią z punktu widzenia ustawy o pomocy społecznej przychód podlegający wliczeniu do dochodu". (por. wyrok NSA z dnia 8 grudnia 2006 r., sygn. akt I OSK 700/06, publ. Lex nr 320923, wyroki NSA z dnia 23 czerwca 2009 r., sygn. akt I OSK 1249/08 i z dnia 3 stycznia 2013 r., sygn. akt I OSK 1117/12, wyrok NSA z 21 kwietnia 2016 r., sygn. akt l OSK 1631/14; publ. www.nsa.gov.pl).

Sądy administracyjne zwracają przy tym uwagę, że ustawa o pomocy społecznej nie odsyła do ustawy podatkowej (tak jak to robi np. ustawodawca w art. 3 pkt 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych), co w efekcie wpływa na różnice w interpretacji określenia "dochód". W przepisach podatkowych udzielenie pożyczki i jej spłata jest neutralna podatkowo (pożyczka nie jest przychodem, a jej spłata nie jest kosztem uzyskania przychodu - art. 14 ust. 3 pkt 1 i art. 23 ust. 1 pkt 8 lit. a ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). Natomiast w ustawie o pomocy społecznej przy ustalaniu dochodu, od którego zależy przyznanie świadczeń z pomocy społecznej należy mieć na uwadze ogół uzyskiwanych środków pieniężnych mający charakter przysporzenia majątkowego, a zatem w konsekwencji w sposób rzeczywisty zwiększających stan majątkowy i to bez względu na tytuł i źródło ich pozyskania.

Orzekający w niniejszej sprawie Sąd podziela powyższe poglądy i uznaje za własne. Z tych przyczyn należało uznać, że zasadnie organy obu instancji wliczyły do dochodu skarżącej zaciągnięte przez nią kredyty.

Organy prawidłowo zatem ustaliły miesięczny dochód skarżącej, przekracza kryterium dochodowe określone w art. 8 ust. 1 pkt. 1 ustawy o pomocy społecznej, wynoszące 701,00 zł. Na kwotę tę złożyła się renta w wysokości 772,35 zł (po odliczeniu kosztów egzekucji administracyjnej) oraz kwota z tytułu uzyskanego kredytu tj. 2.916,67 zł. Organy ustalając wysokość miesięcznego dochodu skarżącej podkreślił, że obliczył dochód skarżącej na podstawie analizy dostarczonych przez nią dokumentów, w szczególności kserokopii umów, harmonogramów spłat zaciągniętych kredytów. Na tej podstawie ustalił, że skarżąca spłaca aktualnie 6 kredytów , a jej łączne miesięczne zobowiązanie tylko z tego tytułu wynoszą 2.094,51 zł. Niemożność precyzyjnego ustalenia zadłużenia skarżącej organ tłumaczy tajemnicą bankową.

Na rozprawie przed Sądem, skarżąca kwestionowała co prawda, że w 2018 r., zaciągnęła kredyt w kwocie 30.000 zł, jednak przyznała, że 2018 r. zaciągnęła 4-5 kredyty po 1.500 - 2.000 zł, natomiast łącznie w banku ma zadłużenie na 30.000 zł.

Zatem nawet, gdyby nawet przyjąć, że skarżąca w 2018 r., nie zaciągnęła kredytu w kwocie 30.000 zł, to i tak uwzględniając tylko 4 kredyty po 1.500 zł oraz rentę w kwocie 772,35 zł, skarżąca znacznie przekroczyła kryterium dochodowe dla osoby samotnie gospodarującej (701,00 zł).

Sąd podkreśla też, że orany dołożyły wszelkich starań aby przekonać skarżącą do słuszności zapadłego rozstrzygnięcia. Wskazały, że na cały rok budżetowy 2018 na zasiłki celowe i specjalne dysponowały kwotą 31.000 zł W pierwszym półroczu skorzystało z pomocy 29 rodzin, przy czym średnia kwota wypłaconego zasiłku wynosiła 277,66 zł. Tymczasem skarżąca w styczniu 2018 r. skarżąca otrzymała pomoc w formie zasiłku specjalnego celowego na żywność w kwocie 100 zł, specjalny zasiłek celowy na zakup opału w kwocie 300 zł, specjalny zasiłek celowy na dofinansowanie remontu łazienki w kwocie 100 zł. W lutym 2018 r. skarżąca uzyskała pomoc w formie specjalnego zasiłku celowego

na dofinansowanie kosztów utrzymania w kwocie 350 zł. W lipcu 2018 r. skarżąca otrzymała zasiłek specjalny celowy na dofinansowanie żywności w kwocie 50 zł, oraz zasiłek celowy specjalny na opłacenie ubezpieczenia w kwocie 392 zł. Łącznie od stycznia do lipca skarżąca otrzymała zasiłki na łączną kwotę 1292 zł.

Wyjaśnić należy, że zasiłki celowe przyznawane są w ramach tzw. uznania administracyjnego. Uznanie administracyjne nie pozwala organowi na dowolność w załatwianiu sprawy, ale nie nakazuje też spełnienia każdego żądania obywatela. Uznanie administracyjne obejmuje również prawo organu do oceny hierarchii zgłaszanych potrzeb, które należy ustalać w kontekście ogólnej liczby osób ubiegających się o pomoc oraz zgłoszonych przez nich żądań, a także wysokości środków finansowych przeznaczonych na świadczenia. Organy odpowiedzialne za udzielenie pomocy dysponują ograniczonymi środkami finansowymi, a posiadane fundusze muszą rozdzielać pomiędzy stale rosnącą liczbą osób wymagających wsparcia. Bezsprzecznym bowiem jest, że przyznana konkretna pomoc musi mieć pokrycie w środkach finansowych, gdyż w przeciwnym wypadku nie mogłaby zostać faktycznie zrealizowana. Nie ulega zatem wątpliwości, iż organ nie może zabezpieczyć wszystkich potrzeb osób ubiegających się o pomoc, jak również udzielać świadczeń w oczekiwanej przez te osoby wysokości. Biorąc powyższe pod uwagę Sąd nie dopatrzył się aby zaskarżone rozstrzygnięcia zostały wydane w sposób dowolny.

Pamiętać także należy, że celem pomocy społecznej nie jest całkowite utrzymanie podopiecznego, lecz wspieranie go w trudnej sytuacji życiowej i zdrowotnej przy jego aktywnym współudziale. Trybunał Konstytucyjny, w wyroku z dnia 20 listopada 2001 r. sygn. akt SK 15/01 (OTK 8/01, poz. 252) podkreślił, że brak po stronie obywateli roszczenia prawnego do świadczenia pomocy, co wynika w szczególności z zasady indywidualizacji leżącej u podstaw koncepcji pomocy społecznej. Pomoc ta nie może być traktowana, jako źródło dochodu służące zaspokajaniu najbardziej nawet uzasadnionych potrzeb bytowych.

Mając powyższe na względzie Sąd uznał, że organy administracyjne nie naruszyły przepisów prawa materialnego, które miałoby wpływ na wynik sprawy. Nie naruszyły też przepisów postępowania, które mogłoby mieć istotny wpływ na wynik sprawy. A zatem Sąd - nie znajdując podstaw do uchylenia zaskarżonych decyzji - na podstawie powołanych wyżej przepisów ustawy o pomocy społecznej oraz art. 151 P.p.s.a. orzekł - jak w sentencji.