Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych

Wykładnia przepisów dokonana w wyroku Sądu Najwyższego wydanego na skutek rewizji nadzwyczajnej wiąże zarówno skład sądu rozpoznający sprawę ponownie, jak i organ administracyjny.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku Wydział II w składzie następującym: Przewodniczący Sędzia NSA Elżbieta Trykoszko, Sędziowie NSA Jerzy Bujko (spr.), Grażyna Gryglaszewska, Protokolant Marta Anna Lawda, po rozpoznaniu w dniu 3 lutego 2004 r. sprawy ze skargi Z. K. na decyzję Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych w W. z dnia [...] sierpnia 2001 r. Nr [...] w przedmiocie odmowy przyznania świadczenia pieniężnego z tytułu pracy przymusowej 1. uchyla zaskarżoną decyzję, 2. zasądza od Kierownika Urzędu d/s Kombatantów i Osób Represjonowanych na rzecz skarżącego Z. K. kwotę 10 (dziesięć) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania sądowego, 3. orzeka, że zaskarżony akt nie podlega wykonaniu do czasu uprawomocnienia się wyroku.

Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych decyzją

z [...] czerwca 1999 r., Nr [...], na podstawie art. 2 pkt 1 oraz pkt 2 lit. "a" ustawy

z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym

do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz.U. Nr 87, poz. 395 ze zm., powoływanej

w dalszym ciągu jako ustawa o świadczeniu pieniężnym) odmówił przyznania Z. K. uprawnienia do tego świadczenia. W uzasadnieniu decyzji stwierdzono, że wnioskodawca został deportowany w maju 1942 r. do Prus Wschodnich jako dziecko razem z rodziną, a więc nie w celu podjęcia pracy przymusowej. Co prawda, jego rodzice byli zatrudnieni w charakterze robotników przymusowych, jednak biorąc pod uwagę wiek wnioskodawcy (ur. 1 października 1936 r.) należy wykluczyć, że on sam został wywieziony w charakterze robotnika przymusowego, a tylko taki charakter represji daje podstawę do przyznania uprawnienia do świadczenia. Także pobyt wnioskodawcy w obozie w G. od listopada 1944 r. do marca 1945 r. nie jest podstawą do przyznania świadczenia pieniężnego.

Po wniesieniu przez skarżącego 27 czerwca 1999 r. odwołania od powyższej decyzji, Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych decyzją z [...] maja 2001 r. Nr [...], na podstawie art. 154 kpa oraz art. 2 pkt 1 i 2 lit. "a" i art. 4 ust. 1, 2 i 4 ustawy o świadczeniu pieniężnym odmówił zmiany decyzji własnej z [...] czerwca 1999 r. W uzasadnieniu stwierdził, że deportacja wnioskodawcy nie nastąpiła "do pracy przymusowej" ze względu na jego wiek (ponad pięć lat). Towarzyszenie matce w pracach w gospodarstwie rolnym, wykonywanie pewnych czynności związanych z doglądaniem zwierząt, a nawet prac porządkowych, nie mieści się w pojęciu wykonywania pracy przymusowej w rozumieniu tej ustawy. Wnioskodawca przebywał w G. nie w obozie pracy (Arbeitslager), lecz w obozie przejściowym (Durchgangslager), co nie daje podstaw do przyznania świadczenia pieniężnego.

W wyniku odwołania wnioskodawcy decyzją z [...] sierpnia 2001 r., Nr [...], Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, działając na podstawie art. 127 § 3 kpa, art. 138 § 1 pkt 1 kpa oraz art. 2 pkt 2 lit. "a" i art. 4 ust. 1, 2 i 4 ustawy o świadczeniu pieniężnym utrzymał w mocy swoją decyzję z [...] maja 2001 r.

Z. K. wniósł skargę do Naczelnego Sądu Administracyjnego na decyzje z [...] sierpnia 2001 r., [...] maja 2001 r. i [...] czerwca 1999 r., podnosząc wadliwą interpretację przez organ administracji publicznej przepisu art. 2 ustawy o świadczeniu pieniężnym. Podkreślił, że przymusowe wywiezienie i faktyczne wykonywanie pracy w warunkach przymusu, mimo że był wówczas małym dzieckiem, jest represją w rozumieniu powołanej ustawy. Podkreślił, że nie znalazł się tam z własnej woli, ani też wolą jego rodziców nie była praca przymusowa w gospodarstwie rolnym Niemców w Prusach Wschodnich. Zwrócił uwagę, że jego osadzenie wraz z rodzicami w obozie w G. spełnia przesłanki z art. 2 pkt 1 ustawy o świadczeniu pieniężnym, albowiem został tam osadzony z przyczyn narodowościowych – dlatego, że był Polakiem.

Naczelny Sąd Administracyjny – Ośrodek Zamiejscowy w Białymstoku oddalając skargę wyrokiem z 15 stycznia 2002 r., w sprawie SA/Bk 1321/01, uznał iż brak jest jakichkolwiek podstaw do uwzględnienia wniosku strony. Świadczenie pieniężne ustawodawca przewidział dla tych osób, które w celu wykonywania pracy zostały deportowane na tereny III Rzeszy lub ZSRR, bądź zostały osadzone w obozach pracy. Celem deportacji bądź osadzenia w obozie pracy przymusowej było pozyskanie siły roboczej i jej wykorzystanie. Sąd wskazał, że deportacja do pracy przymusowej w III Rzeszy obejmowała osoby od 16 roku życia, zaś Z. K. w momencie deportacji jego rodziców miał 5 lat i 7 miesięcy, a więc indywidualnie jako osoba do pracy przymusowej nie zostałby deportowany. Został natomiast wywieziony razem z rodzicami deportowanymi do pracy przymusowej, więc u podstaw wywiezienia skarżącego nie legł zamiar pozyskania pracownika przymusowego. Ponadto Sąd stwierdził, że Z. K. przebywał z rodzicami od listopada 1944 r. do marca 1945 r. w obozie przejściowym, a nie w obozie pracy przymusowej (Durchgangslager, a nie Arbeitslager), nie posiada więc uprawnień do świadczenia pieniężnego przysługującego na podstawie art. 2 pkt 1 ustawy o świadczeniu pieniężnym.

Rewizję nadzwyczajną od powyższego wyroku wniósł Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Wyrokowi temu zarzucił rażące naruszenie art. 27 ust. 1, art. 22 ust. 1 pkt 2, art. 22 ust. 3 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz.U. nr 74, poz. 368 ze zm.), a także art. 2 ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

(Dz.U. Nr 87, poz. 395 ze zm.) oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Sąd Najwyższy uznał tę rewizję za uzasadnioną i wyrokiem z dnia 31.VII.2003 r. (sygn. III RN 74/02) uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu do ponownego rozpoznania. Sąd Najwyższy stwierdził, iż niekwestionowane ustalenia NSA sprowadzały się do tego, że wnioskodawca – urodzony

w październiku 1936 r. – został w maju 1942 r. wywieziony wraz z rodzicami i rodzeństwem do Prus Wschodnich, dokąd rodzice jego zostali deportowani do pracy przymusowej

w gospodarstwie rolnym niemieckiego "bauera". Mimo młodego wieku wnioskodawca pracował w tym gospodarstwie. Przebywał tam do listopada 1944 r., kiedy to znalazł się – wraz z rodzicami i rodzeństwem – w obozie przejściowym (Durchgangslager) w G.,

gdzie przebywał do marca 1945 r. Ustalenia powyższe wymagają oceny w kontekście zarówno art. 2 pkt 1 ustawy o świadczeniu pieniężnym (co do osadzenia w obozie w G.

w okresie od listopada 1944 r. do marca 1945 r.), jak i art. 2 pkt 2 lit. "a" (co do wywiezienia do pracy przymusowej na okres przekraczający 6 miesięcy z terytorium państwa polskiego

na terytorium III Rzeszy, czyli co do okresu od maja 1942 r. do listopada 1944 r.). Ocena prawna deportowania dziecka wraz z rodzicami kierowanymi do pracy przymusowej

na terytorium III Rzeszy została już dokonana zarówno w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego (por. wyrok NSA z 10 grudnia 1999 r., V SA 1136/99, LEX nr 49292, wyrok NSA z 4 grudnia 2000 r., V SA 674/00, LEX nr 50166, wyrok NSA z 14 marca

2001 r., V SA 1631/00, nie publ., wyrok NSA z 13 lutego 2001 r., II SA/Kr 112/00,

nie publ.), jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok SN z 14 marca 2002 r.,

III RN 161/01, nie publ.). Z przytoczonych orzeczeń wynika, że obydwa Sądy nie wykluczają a limine możliwości uznania deportacji do pracy przymusowej w III Rzeszy za represję

bez względu na wiek osoby deportowanej. Przeciwnie, w orzeczeniach tych wskazuje się

na konieczność dokonywania w każdej konkretnej sprawie oceny co do rzeczywistej sytuacji dziecka, którego rodzice zostali do takiej pracy skierowani.

W wyrokach z 10 grudnia 1999 r., V SA 1136/99, z 4 grudnia 2000 r., V SA 674/00,

z 14 marca 2001 r., V SA 1631/00, z 13 lutego 2001 r., II SA/Kr 112/00 Naczelny Sąd Administracyjny wyraźnie opowiedział się za możliwością przyjęcia, że osoba deportowana jako dziecko razem z rodzicami skierowanymi do pracy przymusowej może być uznana

za osobę podlegającą represjom określonym w ustawie o świadczeniu pieniężnym. Przedstawił przy tym szereg argumentów – częściowo przytoczonych w rewizji nadzwyczajnej – przemawiających za słusznością tego poglądu. Prawo do świadczenia pieniężnego przewidzianego w ustawie nie zostało bowiem uzależnione od wieku osoby wykonującej pracę przymusową oraz rodzaju wykonywanej pracy. Stanowisko Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych zakładające a priori, że dziecko w wieku kilku lat nie mogło wykonywać pracy przymusowej, nie uwzględnia powszechnie znanego faktu, że władze III Rzeszy zmuszały dzieci z terenów okupowanych do pracy przymusowej, a także tego, że dzieci nawet w warunkach pokojowych są zatrudniane szczególnie w gospodarstwach rolnych do wykonywania różnych prac. Jeżeli nawet

w początkowym okresie deportacji dziecko nie było ze względu na wiek zdolne

do jakiejkolwiek pracy, to z upływem lat mogło być zatrudniane przy coraz bardziej obciążających je czynnościach, a nawet zmuszane do wykonywania określonych prac

w gospodarstwie domowym i w polu. Z unormowania zawartego w art. 2 pkt 2 ustawy

o świadczeniu pieniężnym nie wynika, że niemożność wykonywania pracy przez osobę deportowaną, np. z powodu wieku lub innych przyczyn (jak choroby), wyklucza uznanie,

iż wywiezienia dokonano w celu wykonywania pracy przymusowej przez okres co najmniej

6 miesięcy. Przeciwnie, władze okupacyjne wywożąc do III Rzeszy całe rodziny, obejmujące nie tylko osoby dorosłe, ale także dzieci, nie określały czasu trwania ich deportacji. Deportując rodziców wraz z dziećmi zakładano, że dzieci w pewnej chwili staną się zdolne

do wykonywania pracy. W zależności od wieku, dzieci były kierowane do wykonywania prac, zwłaszcza w gospodarstwach rolnych, bądź też później w miarę upływu czasu, kiedy według oceny właściciela gospodarstwa mogły i powinny wykonywać wskazane im prace. Oznacza to, że warunek pracy przymusowej przez co najmniej 6 miesięcy zostaje spełniony bez względu na to, w jakim okresie deportacji praca ta była wykonywana.

W wyroku z 14 marca 2002 r., III RN 161/01, Sąd Najwyższy stwierdził, że represją

w rozumieniu art. 2 pkt. 2 ustawy o świadczeniu pieniężnym jest deportacja (wywiezienie)

do pracy przymusowej. Nie używa się przy tym innych dookreśleń pojęcia represji poza deportacją (wywiezieniem) do pracy przymusowej. Dla stwierdzenia podlegania tego rodzaju represji nie jest więc konieczne ustalenie wykonywania w tym czasie pracy. Także z tytułu ustawy z dnia 31 maja 1996 r. nie wynika dodatkowy cel ustawodawcy, sprowadzający się

do wymagania wykonania pracy przymusowej jako elementu pojęcia represji. Pogląd ten podziela Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę.

W wyrokach z 13 stycznia 2000 r., III RN 112/99 (OSNAPiUS 2000 nr 20, poz. 736) oraz z 6 kwietnia 2000 r., III RN 143/99 (Wokanda 2000 nr 9, poz. 31) Sąd Najwyższy przedstawił pogląd, zgodnie z którym ustawa o świadczeniu pieniężnym określa warunki przyznawania tego świadczenia dla dwóch kategorii osób, a mianowicie dla osób "osadzonych w obozach pracy przymusowej" oraz dla osób "deportowanych (wywiezionych) do pracy przymusowej", co wynika z wykładni językowej oraz celowościowej art. 2 tej ustawy. Oznacza to, że osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia pieniężnego

na podstawie przepisów ustawy z dnia 31 maja 1996 r. powinna wykazać, że spełnia tylko tak określone przesłanki prawne, uzasadniające zaliczenie jej do jednej z dwóch kategorii osób represjonowanych, wymienionych w art. 2 ustawy o świadczeniu pieniężnych, nie jest natomiast obowiązana wykazywać, czy faktycznie wykonywała pracę przymusową.

W wyroku z 14 marca 2002 r., III RN 161/01 Sąd Najwyższy stwierdził, że wykonywanie pracy przymusowej uzyskuje znaczenie prawne dopiero na tle art. 3 ust. 1 ustawy

o świadczeniu pieniężnym, w którym określony został sposób obliczania wysokości należnego świadczenia pieniężnego.

W rozpoznawanej sprawie jest poza sporem, że wnioskodawca został deportowany – wraz z rodzicami - do pracy przymusowej w III Rzeszy w maju 1942 r. (miał wtedy 5 lat i 7 miesięcy) i przebywał na deportacji do listopada 1944 r. (miał wtedy ponad 8 lat). Oznacza to, że w świetle przepisów ustawy z 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym może być zaliczony do kręgu osób represjonowanych w rozumieniu jej art. 2 pkt 2 lit. "a".

Ocena prawna osadzenia dziecka w obozie pracy przymusowej również była już przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego, który w wyrokach z 13 stycznia 2000 r.,

III RN 112/99 oraz z 6 kwietnia 2000 r., III RN 143/99 stwierdził, że osoba ubiegająca się

o przyznanie świadczenia pieniężnego na podstawie przepisów ustawy z 31 maja 1996 r.

nie jest obowiązana wykazywać, czy w czasie pobytu w obozie, o jakim mowa w art. 2 pkt 1 tej ustawy, faktycznie wykonywała pracę przymusową. Dla celów ustalenia wysokości świadczenia konieczne jest ustalenie faktycznego czasu trwania pobytu określonej osoby

w obozie pracy, nie jest natomiast wymagane wykazanie przez tę osobę czy w okresie pobytu w obozie pracy przymusowej, w którym została osadzona, faktycznie wykonywała pracę przymusową.

Ocena prawna, czy wnioskodawca został osadzony w obozie pracy przymusowej,

o którym mowa w art. 2 pkt 1 ustawy o świadczeniu pieniężnym, czy też w jakimś innym obozie nie będącym obozem pracy przymusowej w rozumieniu tego przepisu, nie może opierać się wyłącznie na dość przypadkowym określeniu tego obozu jako obozu przejściowego (Durchgangslager) w zaświadczeniu o zgonie (Mitteilung über Sterbefall) siostry wnioskodawcy, wystawionym przez urzędnika stanu cywilnego (der Standesbeamte des Standesamts). Z samej nazwy obozu w G. – obóz przejściowy – wcale nie wynika,

że nie był to obóz pracy przymusowej w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy o świadczeniu pieniężnym. Istotne jest, w jakich okolicznościach i w jakim celu rodzice wnioskodawcy wraz z małymi dziećmi (w tym wnioskodawcą) znaleźli się w tym obozie po przesiedleniu ich tam z Prus Wschodnich. Jeżeli przebywając w tym obozie rodzice wnioskodawcy pracowali przymusowo przy fortyfikacji – jak twierdzi się w rewizji nadzwyczajnej – albo zostali tam osadzeni w celu późniejszego deportowania w głąb Rzeszy do pracy przymusowej,

to nie sposób przyjąć, że nie był to obóz pracy przymusowej, chociaż nie nazywał się tak dosłownie w nomenklaturze władz hitlerowskich.

Ponownie rozpoznając sprawę ze skargi Z. K. Wojewódzki Sąd Administracyjny zważył, co następuje:

Zaskarżona decyzja została wydana z naruszeniem omówionych wyżej przepisów

art. 2 pkt 1 i 2 "a" ustawy z 31.V.1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę

i ZSRR (Dz.U. Nr 87, poz. 395 ze zm.) przez ich wadliwą wykładnię. Prawidłowa wykładnia zawartych w nich norm została dokonana w powołanym wyżej wyroku Sądu Najwyższego

z 31.VII.2003 r. Wykładania ta wiąże zarówno skład Sądu rozpoznający sprawę obecnie jak

i organ administracyjny zobowiązany do rozpoznania sprawy. Już to samo uzasadnia uchylenie zaskarżonej decyzji. Nadto organ z naruszeniem obowiązków wynikających

z art. 7, 77§1 i 107§3 kpa nie wyjaśnił istotnych okoliczności sprawy i nie przeprowadził żadnych dowodów dla ustalenia, czy skarżący spełnił przesłanki do przyznania mu świadczeń z ustawy z 31.V.1996 r. o świadczeniu pieniężnym. Powoduje to konieczność ponowienia postępowania i wyjaśnienia sprawy za pomocą zarówno dowodów oferowanych przez stronę jak i tych, których przeprowadzenie uzna za właściwe z urzędu. Dlatego na mocy art. 145§1 pkt 1 lit. "a" i "c", art. 152 i 200 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu

przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270) orzeczono jak w sentencji.