Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych

Naczelny Sąd Administracyjny w składzie: Przewodnicząca Sędzia NSA Anna Łuczaj po rozpoznaniu w dniu 9 sierpnia 2016 r. na posiedzeniu niejawnym w Izbie Ogólnoadministracyjnej zażalenia A. M. na postanowienie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 27 kwietnia 2016 r., sygn. II SA/Lu 203/15 o odmowie zmiany postanowienia starszego referendarza sądowego Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 7 maja 2015 r., sygn. akt II SA/Lu 203/15 poprzez przyznanie A. M. prawa pomocy w zakresie całkowitym poprzez zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie adwokata w sprawie ze skargi A. M. na decyzję Wojewody [...] z dnia [...] stycznia 2015 r., Nr [...] w przedmiocie wejścia na teren sąsiedniej nieruchomości postanawia: 1. uchylić zaskarżone postanowienie, 2. zmienić postanowienie starszego referendarza sądowego Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 7 maja 2015 r., sygn. akt II SA/Lu 203/15 i przyznać A. M. prawo pomocy w zakresie całkowitym poprzez zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie adwokata.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Lublinie postanowieniem z dnia 27 kwietnia 2016 r., sygn. akt II SA/Lu 203/15 odmówił zmiany postanowienia starszego referendarza sądowego z dnia 7 maja 2015 r. poprzez przyznanie A. M. prawa pomocy w zakresie całkowitym poprzez zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie adwokata.

W uzasadnieniu powyższego orzeczenia wskazano, że postanowieniem z dnia 7 maja 2015 r., sygn. akt II SA/Lu 203/15 starszy referendarz sądowy Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie przyznał skarżącemu prawo pomocy w zakresie częściowym poprzez zwolnienie w całości od kosztów sądowych i odmówił przyznania prawa pomocy poprzez ustanowienie adwokata. Starszy referendarz sądowy stwierdził, że skoro skarżący, jak i jego żona posiadają stałe źródło dochodu, które pokrywa wydatki związane z ich kosztami utrzymania koniecznego oraz mają zaspokojone potrzeby mieszkaniowe nie są osobami pozbawionymi środków do życia bądź, takimi których dochody nie są w stanie pokryć wydatków związanych z najistotniejszymi potrzebami życiowymi, co uzasadnia odmowę przyznania prawa pomocy w zakresie całkowitym. Jednocześnie stwierdził, że uszczuplenie kwoty 2.044,99 zł netto, pozostającej po poniesieniu przez skarżącego wykazanych przez niego kosztów utrzymania, o koszty sądowe niniejszego postępowania spowoduje uszczerbek w kosztach utrzymania koniecznego dla skarżącego i jego żony. Z tego powodu zwolnił skarżącego w całości od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych.

Sąd I instancji wskazał dalej, że skarżący na druku PPF z dnia 16 grudnia 2015 r. wniósł o przyznanie prawa pomocy w zakresie częściowym poprzez ustanowienie adwokata. Wniosek uzasadnił tym, że prowadzi wspólne gospodarstwo domowe wraz z żoną, z którą zamieszkuje w domu o powierzchni 80 m2 o wartości 50.000,00 zł i utrzymuje się z wynagrodzenia za pracę żony w kwocie 1.578,23 zł netto i swojego wynagrodzenia za pracę w kwocie 1.656,51 zł netto. Stałe koszty utrzymania koniecznego skarżący określił na kwotę 1.050,00 zł. Skarżący posiada ogród o powierzchni 0,20 ha. Wykazał także, że stałe miesięczne koszty utrzymania koniecznego jego gospodarstwa domowego wynoszą 2.593,12 zł.

WSA wskazał, że postanowieniem z dnia 28 stycznia 2016 r. starszy referendarz sądowy Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie odmówił zmiany swojego postanowienia z dnia 7 maja 2015 r. poprzez ustanowienie dla skarżącego adwokata. Stwierdził, że zmiana wysokości dochodów i wydatków gospodarstwa domowego skarżącego nie jest na tyle istotna, aby uzasadniła przyznanie dla skarżącego prawa pomocy poprzez ustanowienie adwokata, a tym samym zmianę postanowienia z dnia 7 maja 2015 r.

Sprzeciw od tego postanowienia wniósł skarżący w zakreślonym terminie. Zwrócił uwagę na to, że pracuje od 36 lat i przez cały ten okres płaci podatki i nie korzystał z jakiejkolwiek pomocy publicznej. Podniósł, że dochody, które wzięto pod uwagę w zaskarżonym postanowieniu były zawyżone ze względu na to, że na święta otrzymał jednorazowy dodatek pieniężny, co wynika z zaświadczenia o dochodach. Stwierdził, że w postępowaniu zakończonym zaskarżonym postanowieniem zapomniał wykazać, iż na miesięczne koszty utrzymania jego gospodarstwa domowego składają się wydatki na leczenie żony w poradni [...] w kwocie 100 zł. W ocenie skarżącego okoliczności te uzasadniają przyznanie mu prawa pomocy poprzez ustanowienie adwokata.

Uzasadniając odmowę zmiany postanowienia starszego referendarza sądowego z dnia 7 maja 2015 r. poprzez przyznanie A. M. prawa pomocy w zakresie całkowitym poprzez zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie adwokata, Sąd I instancji w pierwszej kolejności powołał się na art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2015 r., poz. 658), zgodnie z którym art. 1 pkt 73 tej ustawy, wprowadzający zmiany do art. 260 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm., zwanej dalej "p.p.s.a."), nie ma zastosowania do spraw wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej, tj. stosowanie do art. 3 tej ustawy, przed dniem 15 sierpnia 2015 r. Sąd wskazał, że skargę w niniejszej sprawie wniesiono w dniu 9 marca 2015 r., a tym samym postępowanie dotyczące wniesionego przez skarżącego sprzeciwu odbywać się będzie w oparciu o art. 260 p.p.s.a. w brzmieniu niezmienionym ustawą o zmianie ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi z dnia 9 kwietnia 2015 r. Przepis ten stanowi, że w razie wniesienia sprzeciwu, który nie został odrzucony, zarządzenie lub postanowienie, przeciwko któremu został on wniesiony, traci moc, a sprawa będąca przedmiotem sprzeciwu podlega rozpoznaniu przez sąd na posiedzeniu niejawnym. Zatem skutkiem wniesienia przez skarżącego sprzeciwu jest to, że jego wniosek o przyznanie prawa pomocy poprzez ustanowienie adwokata podlega ponownemu rozpoznaniu. Sąd wyjaśnił, że w związku jednak z tym, że w niniejszej sprawie rozpoznawany był już wniosek skarżącego o przyznanie prawa pomocy m.in. poprzez ustanowienie adwokata, wniosek z dnia 16 grudnia 2015 r. należy traktować jako wniosek o zmianę rozstrzygnięcia dotyczącego przyznania prawa pomocy poprzez ustanowienie adwokata zawartego w postanowieniu z dnia 7 maja 2015 r. Wskazał, że postanowieniem tym przyznano skarżącemu prawo pomocy w zakresie częściowym poprzez zwolnienie w całości od kosztów sądowych i odmówiono przyznania prawa pomocy w pozostałym zakresie, co biorąc pod uwagę zakres rozpoznanego nim wniosku, sprowadza się w istocie do odmowy przyznania prawa pomocy poprzez ustanowienie adwokata. Wyjaśnił, że jak wynika z art. 243 § 1 p.p.s.a. w toku postępowania sądowoadministracyjnego przyznawane jest jedno prawo pomocy, które może być przyznane w zakresie całkowitym bądź częściowym (art. 245 § 1 p.p.s.a.). Przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym polega na zwolnieniu od kosztów sądowych i ustanowieniu m.in. adwokata (art. 245 § 2 p.p.s.a.), zaś w zakresie częściowym - m.in. na zwolnieniu w całości od kosztów sądowych (art. 245 § 3 p.p.s.a.). Jak Sąd zauważył, skoro skarżący został już w niniejszej sprawie zwolniony od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych, a obecnie ponownie żąda ustanowienia adwokata, to dąży on do przyznania mu w toku niniejszego postępowania prawa pomocy w zakresie całkowitym poprzez zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie adwokata. Tym samym ocena tego na ile zmieniły się okoliczności dotyczące sytuacji majątkowej gospodarstwa domowego skarżącego dokonywana powinna być przy uwzględnieniu przesłanek przyznania prawa pomocy w zakresie całkowitym. W przypadku oceny występowania przesłanek z art. 165 p.p.s.a. rolą sądu jest zbadanie tego, czy strona powołała nowe (zmienione) okoliczności, które mogłyby wpłynąć na zmianę dotychczasowego stanowiska sądu (postanowienie NSA z dnia 22 lipca 2014 r., sygn. akt II FZ 957/14). Przy czym zmiana stanu faktycznego lub prawnego uzasadniające zmianę lub uchylenie postanowienia w trybie art. 165 p.p.s.a. musi dotyczyć okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy i uzasadniać zmianę lub uchylenie postanowienia (postanowienie NSA z dnia 9 lipca 2014 r., sygn. akt II GZ 336/14). Dalej Sąd wyjaśnił, że instytucja prawa pomocy w zakresie całkowitym ma charakter wyjątkowy, co oznacza, że może być stosowana tylko w przypadku osób charakteryzujących się trudną sytuacją materialną, do których zalicza się bezrobotnych bez prawa do zasiłku lub osoby, które pozbawione są środków do życia bądź których środki są ograniczone i zaspokajają jedynie potrzeby egzystencjalnie niezbędne (postanowienie NSA z dnia 10 grudnia 2010 r., sygn. akt II OZ 1268/10 i z dnia 17 listopada 2011 r., sygn. akt I FZ 407/11). W sprawie niniejszej, przy uwzględnieniu tego, że miesięczne koszty utrzymania koniecznego gospodarstwa domowego skarżącego są wyższe o 100 zł, czyli wynoszą łącznie 2.693,12 zł, nie można przyjąć, aby zaliczał się on do osób pozbawionych środków do życia, bądź takich, które są w stanie zaspokoić jedynie potrzeby egzystencjalnie niezbędne. Z przedłożonego przez skarżącego zaświadczenia z zakładu pracy z dnia 19 stycznia 2016 r. wynika, że jego wynagrodzenie w miesiącu październiku 2015 r. wynosiło 1.699,07 zł netto, w miesiącu listopadzie 2015 r. – 1.659,84 zł netto a w miesiącu grudniu 2015 r. – 1.748,68 zł netto. Z zaświadczenia tego wynika również, że skarżący spłaca pożyczkę w kasie zapomogowo-pożyczkowej w ratach miesięcznych po 200 zł, którą to okoliczność skarżący ujął w oświadczeniu o wysokości miesięcznych kosztów utrzymania koniecznego z dnia 22 stycznia 2016 r. i która mieści się w kwocie 2.693,12 zł. Z zaświadczenia z zakładu pracy żony skarżącego wynika, że jej wynagrodzenie wyniosło w miesiącu październiku 2015 r. – 1.578,23 zł netto, zaś w miesiącu listopadzie i grudniu 2015 r. – 1.573,05 zł netto. Zatem łączny miesięczny dochód gospodarstwa domowego skarżącego w październiku 2015 r. wyniósł 3.277,30 zł netto, w listopadzie 2015 r. – 3.233,34 zł netto, zaś w grudniu 2015 r. – 3.321,73 zł netto. W każdym z tych przypadków dochód gospodarstwa domowego był wyższy od wydatków związanych ze stałymi miesięcznymi kosztami utrzymania koniecznego gospodarstwa domowego. Dochód pokrywał zatem wydatki związane ze stałymi miesięcznymi kosztami utrzymania koniecznego. Te wynoszą bowiem 2.693,12 zł. Zatem nawet wyższe stałe miesięczne koszty utrzymania gospodarstwa domowego nie uniemożliwiają skarżącemu wygospodarowania środków finansowych na poczet kosztów ustanowienia adwokata z wyboru celem sporządzenia i wniesienia skargi kasacyjnej. Wynoszą one bowiem w stawce minimalnej 360 zł (§ 14 ust. 1 pkt 2 lit. b rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie, Dz.U. z 2015 r. poz. 1800). Natomiast po poniesieniu przez skarżącego stałych miesięcznych kosztów utrzymania koniecznego pozostawały kwoty od 540,22 zł netto do 628,61 zł netto. Sąd wskazał, że w świetle powyższego nie można przyjąć, aby wskazana zmiana wydatków związanych z ponoszeniem stałych miesięcznych kosztów utrzymania koniecznego gospodarstwa domowego czy też jednorazowo wyższe dochody w miesiącu grudniu 2015 r. były okolicznościami, które można uznać za zmiany na tyle istotne, że uzasadniają zmianę postanowienia z dnia 7 maja 2015 r.

Powyższe postanowienie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 27 kwietnia 2016 r. (błędnie wskazał skarżący w zażaleniu - postanowienie z dnia 7 maja 2015 r.) stało się przedmiotem zażalenia A. M. do Naczelnego Sądu Administracyjnego. W zażaleniu skarżący podniósł, że reprezentowanie jego sprawy w sądzie przez adwokata z wyboru naraziłoby na znaczne koszty jego wspólny z żoną budżet domowy. Podał, że wskazane w poprzednim piśmie koszty utrzymania gospodarstwa domowego w rzeczywistości są o wiele większe ze względu np. o wymianę sprzętu gospodarstwa – lodówki itp. Wskazał, że pod uwagę należy wziąć koszty związane z remontem budynku mieszkalnego, wymianę poszycia dachowego, przeciekający dach (budynek mieszkalny 60-letni). Wyjaśnił, że odpowiednią kwotę pieniężną przeznacza na pomoc finansową jednej z córek, która jest osobą bezrobotną. W związku z tym wniósł o przyznanie adwokata z urzędu.

Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:

Zażalenie zasługuje na uwzględnienie.

Zgodnie z treścią art. 165 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 roku - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2016 r., poz. 718 ze zm.), zwanej dalej p.p.s.a., postanowienia niekończące postępowania w sprawie mogą być uchylane i zmieniane wskutek zmiany okoliczności sprawy, chociażby były zaskarżone, a nawet prawomocne.

Prawo pomocy jest zatem szczególną instytucją postępowania przed sądami administracyjnymi, która ma na celu zagwarantowanie konstytucyjnego prawa do sądu osobom, które nie są w stanie samodzielnie ponieść kosztów postępowania sądowego, a tym samym realizację uprawnień wynikających z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzonej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 ze zm.). Wskazać jednak należy, iż prawo dostępu do sądu nie ma charakteru absolutnego i może być przedmiotem uzasadnionych prawnie ograniczeń. W przypadku, gdy dostęp jednostki do sądu jest ograniczony czy to przez działanie prawa, czy faktycznie, ograniczenie tego prawa nie będzie sprzeczne z cytowanymi wyżej przepisami Konstytucji i Konwencji, gdy ograniczenie dostępu do sądu nie narusza samej istoty tego prawa, gdy zmierza do realizacji uzasadnionego prawnie celu, oraz gdy zachowana została rozsądna relacja proporcjonalności pomiędzy stosowanymi środkami a celem, do realizacji którego stosowane środki zmierzały. Stąd ograniczona ilość funduszy publicznych dostępna na udzielanie pomocy prawnej sprawia, że koniecznością systemu wymiaru sprawiedliwości jest przyjęcie procedury selekcji, a sposób w jaki ta procedura funkcjonuje w poszczególnych sprawach winien być pozbawiony arbitralności lub dysproporcjonalności i nie powinien rzutować na istotę prawa dostępu do sądu (por. wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 16 lipca 2002 r. w sprawie P., C. i S. vs. Wielka Brytania nr 56547/00, opubl. Lex nr 75481).

W związku z tym, że w przypadku przyznania prawa pomocy koszty postępowania sądowego pokrywane są z budżetu państwa, korzystanie z tej instytucji powinno mieć miejsce jedynie w wypadkach uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, gdy wnioskodawca rzeczywiście nie posiada żadnych lub wystarczających możliwości sfinansowania kosztów postępowania, a przez to nie może zrealizować przysługującego mu prawa do sądu. Instytucja prawa pomocy ma na celu umożliwienie dochodzenia swoich praw przed sądem osobom o bardzo niskich dochodach lub całkowicie tych dochodów pozbawionych, które z uwagi na swą sytuację materialną nie są w stanie pokryć kosztów związanych z postępowaniem sądowym.

Zgodnie z art. 246 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 718 ze zm.), dalej p.p.s.a., przyznanie prawa pomocy osobie fizycznej następuje w zakresie całkowitym, gdy wnioskodawca wykaże, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania. Orzeczenie w tej sprawie sąd wydaje na podstawie oświadczeń strony mając na uwadze okoliczności podane w tym oświadczeniu i w razie potrzeby przedstawione przez stronę dowody. Z powyższego wynika, że to na wnioskodawcy ciąży obowiązek wykazania, iż znajduje się w sytuacji materialnej uprawniającej do przyznania prawa pomocy w zakresie przez niego wnioskowanym. Zasadą jest bowiem, iż strona powinna partycypować w kosztach postępowania, w szczególności jeśli posiada stały miesięczny dochód. Stanowi o tym art. 199 p.p.s.a., zgodnie z którym koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie ponoszą strony, od której to zasady instytucja przyznania prawa pomocy stanowi odstępstwo.

W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego A. M. w kolejnym wniosku o przyznanie prawa pomocy poprzez ustanowienie adwokata wykazał zmianę okoliczności, o której mowa w art. 165 p.p.s.a. uzasadniającą zmianę postanowienia starszego referendarza sądowego z dnia 7 maja 2015 r.

Wprawdzie zarówno skarżący, jak i pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym żona posiadają stałe miesięczne dochody łącznie w wysokości 3.234,74 zł, niemniej jednak należy uwzględnić także pozostałe okoliczności dotyczące stanu majątkowego i rodzinnego skarżącego, jak i stanu zdrowia jego żony.

W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego, w niniejszej sprawie Wojewódzki Sąd Administracyjny w Lublinie niezasadnie odmówił skarżącemu przyznania prawa pomocy we wnioskowanym zakresie. A. M. spełnia bowiem warunki uzasadniające przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym. Z wniosku o przyznanie prawa pomocy oraz oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku i dochodach wynika bezsprzecznie, że skarżący nie jest w stanie zabezpieczyć środków niezbędnych do pokrycia kosztów postępowania, w tym ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika. Znajduje się w trudnej sytuacji majątkowej i rodzinnej, uzasadniającej przychylenie się do wniosku o przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym. Skarżący ponosi wydatki na zakup żywności, środków czystości i higieny osobistej oraz odzieży. Nadto skarżący ponosi koszty związane z podatkiem od nieruchomości oraz utrzymaniem gospodarstwa domowego (zakup gazu, opału, drewna opałowego oraz świadczenia za energię elektryczną, woda i ścieki, telefon itp.). Żona A. M. leczy się w poradni [...], co związane jest z dodatkowymi miesięcznymi wydatkami. Skarżący nie posiada żadnych oszczędności na rachunku bankowym, ani w gotówce, ani innych wartościowych przedmiotów. Wskazał, że posada dom o powierzchni 80 m2, a zatem niewielki. Nadmienił, że budynek jest 60 – letni, wymagający zmiany poszycia dachowego ze względu na przeciekający dach. Powyższe okoliczności wskazują, iż zasadne jest przyznanie skarżącemu prawa pomocy w zakresie całkowitym.

W niniejszej sprawie należyte rozważenie wniosku o przyznanie prawa pomocy ma szczególne znaczenie z uwagi na etap, na którym znajduje się postępowanie w sprawie. Skarżący bowiem kolejny wniosek o przyznanie prawa pomocy złożył po wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 20 października 2015 r., z uwagi na zamiar wniesienia skargi kasacyjnej, którą może sporządzić tylko profesjonalny pełnomocnik. Należy przede wszystkim mieć na uwadze różnice między poniesieniem samych kosztów sądowych a poniesieniem kosztów sądowych i kosztów opłacenia profesjonalnego pełnomocnika. Wprawdzie Wojewódzki Sąd Administracyjny w Lublinie w zaskarżonym postanowieniu z dnia 28 stycznia 2016 r. wskazał, że koszty ustanowienia adwokata celem sporządzenia i wniesienia skargi kasacyjnej wynoszą w stawce minimalnej 360 zł (§ 14 ust. 1 pkt 2 lit. b rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie, Dz.U. z 2015 r., poz. 1800), to jednak z doświadczenia życiowego wynika, iż koszty ustanowienia i reprezentacji strony przez adwokata z reguły przekraczają minimalne stawki, zwłaszcza na etapie postępowania kasacyjnego. Okoliczności niniejszej sprawy oraz konstytucyjne prawo do sądu przemawia zatem za zagwarantowaniem skarżącemu możliwości skorzystania z dalszej drogi sądowej i dochodzenia swych praw w postępowaniu kasacyjnym.

Mając powyższe na uwadze Naczelny Sąd Administracyjny, na podstawie art. 188 w związku z art. 197 § 2 p.p.s.a. orzekł jak w sentencji postanowienia.